Realizowanie założeń dostępności i dostępność alternatywna

W tym krótkim tekście nie wyczerpię tematyki dostępności, nie wymienię wszystkich praktycznych rozwiązań i nie podpowiem jak udostępniać poszczególne działania instytucji kultury. Przedstawię jednak interpretację czterech kluczowych dla dostępności pojęć, które pozwolą na lepsze rozumienie wymagań ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Dzięki temu łatwiej będzie nam podejmować działania realizujące dostępność w instytucjach kultury.

Użyte w tekście skróty:

Ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. 2019 pozycja 1696) – UZD.

Ustawa o dostępności cyfrowej (Dz. U. 2019 pozycja 848) – UDC.

Te dwa dokumenty powyżej nazwiemy zbiorczo Ustawy

Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach osób z niepełnosprawnościami (Dziennik Ustaw 2012 pozycja 1169) – Konwencja.

CZYM JEST DOSTĘPNOŚĆ?

UZD nie podaje definicji dostępności. Nie znajdziemy jej także w Konwencji. Ale ponieważ to Konwencja jest źródłem i inspiracją dla Ustaw, w niej należy szukać określenia tego, czym jest dostępność.

Artykuł 9 Konwencji wymienia obowiązki rządów, które podpisały ten dokument. Ich wspólnym mianownikiem jest  “zapewnienie osobom z niepełnosprawnościami możliwości prowadzenia niezależnego życia i pełnego uczestnictwa we wszystkich sferach życia (…) na równi z innymi osobami.”

Dostępność oznacza zatem stworzenie takich warunków w instytucji, które pozwolą osobom ze szczególnymi potrzebami na niezależne (samodzielne) korzystanie z naszych usług czy oferty na równych zasadach – takich samych, jak wszystkie inne osoby. Dlatego równość nie polega na sposobie skorzystania z naszej oferty, ale na otwartej możliwość skorzystania z niej, bez przeszkód, jak każda inna osoba. Nie jest ważne jak “usłyszymy” koncert, ale to czy będziemy mieć możliwość swobodnego (bezwarunkowego, niezależnego od wykonania czynności dodatkowych, w stosunku do wszystkich innych osób) do niego dostępu.

UZD w art. 2 wprowadza trzy obszary dostępności:  dostępność architektoniczną – przestrzenie w budynkach^[1]; dostępność cyfrową – strony internetowe i aplikacje mobilne oraz dostępność informacyjno-komunikacyjną.

Zgodnie z UZD (art. 4.1) dostępność możemy zrealizować tylko przez „stosowanie uniwersalnego projektowania lub racjonalnych usprawnień”.

PROJEKTOWANIE UNIWERSALNE

Definicja projektowania uniwersalnego opisana jest w UZD przez odniesienie do art. 2 Konwencji. „Oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania, choć nie wyklucza zastosowania koniecznych rozwiązań technicznych, ważnych dla poszczególnych grup osób, jeśli to potrzebne”.

Projektowanie uniwersalne to tworzenie nowych czy przyszłych rozwiązań i działań. Nie jest ograniczone do dostępności architektonicznej. Można zaprojektować uniwersalnie dostępną aplikację mobilną lub komunikację w instytucji, uwzględniającą potrzeby wszystkich pracowników czy odbiorców naszych działań w mediach społecznościowych. Uniwersalne projektowanie uwzględnia równy dostęp do tworzonych rozwiązań. Zakłada zatem elastyczność użytkowania, z uwzględnieniem możliwości i potrzeb najszerszej grupy użytkowników. Promuje proste i intuicyjne narzędzia, metody, komunikaty. Szczególnie podkreślając rolę zrozumiałej i jednoznacznej informacji, która zmniejsza ryzyko błędnego użycia. Nie nakłada także nadmiernego wysiłku w korzystaniu z projektowanych narzędzi czy usług, także wysiłku fizycznego. Uwzględniając potrzeby przestrzenne wszystkich użytkowników.

Ma w sposób możliwie pełny i trwały, gwarantować niezależne korzystanie z usługi, na równi z innymi osobami.

RACJONALNE USPRAWNIENIE

Jest zdefiniowane w art. 2 Konwencji. „Oznacza konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nie nakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami.”

Wspólną cechą racjonalnego usprawnienia i projektowania uniwersalnego jest oferowanie pełnego uczestnictwa, na zasadzie równości z innymi osobami. Umożliwia jednak działanie w istniejącym już, konkretnym przypadku, np.: oferowanej usługi. Nie nakłada też nadmiernych obciążeń na podmiot, który chce w ten sposób dać możliwość skorzystania ze świadczonych przez siebie usług.

Przykładem racjonalnego usprawnienia może być np. otwarcie podjazdu dla osób poruszających się na wózkach, nie poprzez główne wejście, ale poprzez wejście boczne, w sytuacji, gdy ze względów prawnych (ograniczenia konserwatorskie) lub technicznych nie możemy wykonać podjazdu w wejściu głównym. Wejście boczne, musi oferować możliwość samodzielnego (niezależnego) z niego skorzystania, na równi z innymi osobami. Oznacza to, że wejście to powinno być otwarte dla każdego. A informacja o dostępności budynku (architektonicznej) powinna podkreślać, że do budynku prowadzą dwa wejścia, z których wejście boczne (od ulicy…) jest wejściem z pochylnią/podjazdem.

DOSTĘP ALTERNATYWNY

Często mylony jest z racjonalnym usprawnieniem, jako rozwiązaniem dotyczącym konkretnego przypadku. Jednak w Ustawach, dostęp alternatywny rozumiany jest bardzo doraźnie (porównaj – art.7 zarówno UZD  oraz UDC). Działania te mogą się nawet wydać dość minimalistyczne. Dostęp alternatywny może mieć formę asysty świadczonej przez osobę, asysty technologicznej lub zmiany organizacyjnej.

Według UZD, dostęp alternatywny nie jest realizowaniem dostępności. Zawsze angażuje dodatkowe rozwiązania, które wychodzą poza założenia dostępności. Nie dają możliwości niezależnego skorzystania z naszej usługi na równych zasadach, jak wszystkie inne osoby.

Należy pamiętać, że nawet uniwersalne projektowanie dopuszcza możliwość zastosowania rozwiązań technicznych, służących osobom ze szczególnymi potrzebami. Jeśli są one dostępne na stałe tak, by w sposób bezpośredni (niezależny) można było z nich korzystać, pozwalają na dostęp na równi z innymi osobami. Natomiast, jeśli osoba ze szczególną potrzebą, musi wykonać dodatkowe czynności, na przykład dokonać rezerwacji, złożyć wniosek, zarezerwować czas tłumacza – czyli postąpić inaczej, niż każda inna osoba, to już nie jest dostępność, lecz dostęp alternatywny.

Niestety, to trudny i nieco wieloznaczny obszar do oceny. Sama UZD w art. 6 ust. 3 d) nazywa dostępnością (informacyjno-komunikacyjną) świadczenie usługi z wykorzystaniem tłumaczenia na język migowy, o który osoba z taką potrzebą musi złożyć wniosek. Zgodnie z wnioskami płynącymi z definicji, wydaje się to być dostępem alternatywnym, a nie dostępnością, choć ustawa nazywa to minimalnym standardem dostępności. Pomimo tych trudności,

Nie zapominajmy, że:

• Dostęp alternatywny pozwala osobom ze szczególnymi potrzebami, skorzystać z naszej oferty. Szczególnie, jeśli przygotujemy plan realizowania dostępności, rozpoznając potrzeby naszych odbiorców oraz możliwości instytucji.

UZD nie traktuje dostępu alternatywnego, jako zrealizowania dostępności. Osoba ze szczególną potrzebą wciąż może złożyć skargę na brak dostępności. Jeśli jakość zapewnionego dostępu alternatywnego i nasz wysiłek włożony w to, by go zapewnić, zostanie oceniony pozytywnie, skarga taka nie będzie miała negatywnego skutku w postaci nakazu zrealizowania dostępności lub w postaci kary finansowej (por. art. 32 ust 6 UZD).

Dotychczasowe wnioski

Wdrożenie dostępności przez zastosowanie projektowania uniwersalnego i racjonalnych usprawnień polega na umożliwieniu osobom ze szczególnymi potrzebami korzystania ze wszystkich oferowanych usług w sposób niezależny i na równi z wszystkimi innymi osobami.

Stawia to przed nami – osobami, odpowiedzialnymi za realizację dostępności, konieczność budowania wiedzy o tym, jakie rozwiązania dają niezależność osobom ze szczególnymi potrzebami w korzystaniu z naszych usług na równi z innymi osobami. Warto przy tym współpracować z osobami z niepełnosprawnościami czy z organizacjami pozarządowymi, które działają w naszej okolicy.

Trzeba też dobrze przemyśleć dostęp alternatywny, czyli rozwiązania, które angażują asystę osoby, wykorzystanie dodatkowych narzędzi technicznych czy zmiany organizacyjne. Jeśli aktualnie nie możemy w pełni udostępnić ciągów komunikacyjnych (por. art 6 ust. 1 UZD), to odpowiednie przygotowanie personelu, który w sposób bezpieczny będzie mógł oprowadzić po budynku, jest także dobrym rozwiązaniem, umożliwiającym w ten sposób wizytę osoby ze szczególną potrzebą w naszej instytucji.

Brak dostępności

Może zdarzyć się tak, że nie zdołamy zrealizować naszej działalności w sposób dostępny. Należy wtedy przygotować uzasadnienie dlaczego nie było to możliwe (zgodnie z art.31 pkt.3 UZD oraz art. 8.2 UDC). Nawet wtedy, gdy zapewnimy dostęp alternatywny. Uzasadnienie będzie nam potrzebne, by zareagować odpowiednio w sytuacji, gdy ktoś złoży wniosek o zapewnienie dostępności^[2]

Dobrą praktyką jest przygotowanie planu działania na rzecz poprawy dostępności (jest to obowiązek w organach administracji publicznej^[3]), w których przewidywać będziemy stopniową realizację dostępności, zgodnie z naszymi możliwościami i realiami technicznymi, prawnymi czy ekonomicznymi. Towarzyszyć temu powinno uzasadnienie braku dostępności.

Plan działania na rzecz poprawy dostępności to strategia stopniowego wdrażania dostępności. Przykładem może być plan działania przygotowany przez Ministerstwo Funduszy i Rozwoju Regionalnego: LINK

Z definicji dostępności i zidentyfikowanych słów kluczy, wyłania się forma zależności pomiędzy pojęciami, w ramach których realizujemy dostępność:

^[1] UZD nie odwołuje się do innych przepisów prawa, w których określone byłyby szczegółowe przepisy dotyczące dostępności architektonicznej. Co więcej, w art. 6 pkt 1 wyznacza standard minimum, ograniczając dostępność architektoniczną do “zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych budynków”. Nie oznacza to, że nie można robić więcej. Omówienie przepisów budowlanych pod kątem dostępności znajdą Państwo na przykład w publikacji Fundacji Integracji:  K. Kowalski, Włącznik. Projektowanie bez barier

^[2] Porównaj art. 29-34 UZD

^[3] Porównaj art. 14 ust. 2 pkt. 2 UZD: “przygotowanie i koordynacja wdrożenia planu działania na rzecz poprawy

zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przez podmiot,

o którym mowa w ust. 1, zgodnie z wymaganiami określonymi w art. 6”;

Tomasz Włodarski

Zastępca dyrektorki Małopolskiego Instytutu Kultury w Krakowie (MIK); pracował dla jednostki samorządu terytorialnego w hrabstwie Cambridgeshire (UK), gdzie zaangażowany był w działania dotyczące równości i różnorodności. W Polsce, współorganizował i prowadził organizację pozarządową oferującą pomoc prawną w interesie publicznym, kwestiach społeczeństwa obywatelskiego i środowiska naturalnego. W MIK wspiera planowanie strategiczne, współpracę międzynarodową i projekty dostępnościowe, w tym odpowiada za program projektu „Małopolska. Kultura wrażliwa”. Ceni sobie zdrowy rozsądek i racjonalizm.