Program rewitalizacji i jego oddziaływanie na priorytetyzację zadań miasta Malborka w obszarze dziedzictwa kulturowego i historycznego

Wstęp

Przed rozpoczęciem prac przygotowawczych związanych z rewitalizacją Malborka obszarem skupiającym priorytetowe działania inwestycyjne była tętniąca w sezonie letnim północna część miasta z największą na świecie średniowieczną krzyżacką warownią. Rozpoczęte w 2015 r. rozmowy i analizy w zakresie sytuacji problemowych stopniowo wyłaniały zakres koniecznych interwencji poza terenem dotąd skupiającym główne cele polityki rozwojowej Malborka.

Z uwagi na wartości historyczne i architektoniczne obszaru zdegradowanego punktem wyjścia do planowania rewitalizacji była próba harmonijnego wpisania działań w historyczną strukturę przestrzenną miasta. Narzędziem do tego było zaangażowanie miejskiego konserwatora zabytków, którego rola w wypadku Malborka nie ograniczała się do formułowania wytycznych konserwatorskich oraz opinii, uzgodnień i pozwoleń na planowane inwestycje, a miała znaczący wpływ na priorytetyzację planowanych działań.

Mimo że rewitalizacja początkowo budziła obawy co do przerastających lokalne możliwości finansowe wymogów konserwatorskich oraz skomplikowanych i czasochłonnych procesów uzgadniania inwestycji, wyniki delimitacji obszarów zdegradowanych oraz konsultacji społecznych stanowiły niezaprzeczalny dowód konieczności podjęcia pilnych działań.

Delimitacja obszarów zdegradowanych

Delimitacja obszarów zdegradowanych miasta, oparta na analizie wskaźnikowej wydzielonych jednostek urbanistycznych w podsystemach społecznym, gospodarczym i przestrzennym, pozwoliła na rzetelne określenie nasilenia i zakresu sytuacji problemowych.

Obszarem zdegradowanym predysponowanym do objęcia kompleksowymi przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi był teren historycznego śródmieścia o zachowanej strukturze urbanistycznej, dużym zagęszczeniu XIX- i XX-wiecznej zabudowy o wysokich wartościach architektonicznych oraz z zachowanymi terenami zieleni planowanej. Został on wtórnie oddzielony od rdzenia struktury urbanistycznej miasta, w obrębie którego zlokalizowane jest Stare Miasto i zamek. Ten sztuczny podział przyczynił się do nierównomiernego rozwoju miasta i sprawił, że teren o niezwykłych walorach kulturowych został zapomniany oraz pomijany w planowanych działaniach inwestycyjnych nakierowanych na wykorzystanie i rozwój tzw. centrum oraz nasilenie ruchu turystycznego wokół zamku.

Priorytetem kolejnych prac analitycznych była pełna diagnoza przyczyn degradacji obszaru rewitalizacji, a narzędziem do tego stały się konsultacje społeczne oraz pogłębione diagnozy.

Konsultacje społeczne

Okres prowadzonych konsultacji przyniósł przełom w priorytetyzacji działań rewitalizacyjnych. Składały się na nie spotkania z mieszkańcami, warsztaty i spacery tematyczne ujawniające konkretne problemy, skupiające się na kondycji przestrzeni i obiektów zabytkowych w śródmieściu oraz aspektach społecznych i gospodarczych tej części miasta. Dzięki dużej determinacji i pomocy prasy oraz lokalnego radia udało się zaangażować w ten proces wielu mieszkańców, a przełamanie bariery urzędnik–mieszkaniec pozwoliło na zbudowanie platformy współpracy na kolejnych etapach planowania działań rewitalizacyjnych.

Zaangażowanie konserwatora zabytków na najwcześniejszych etapach konsultacyjnych, koncepcyjnych i warsztatowych dało możliwość uwrażliwienia na kontekst kulturowy miejsca, zbudowania tożsamości lokalnej, popularyzowania właściwych praktyk konserwatorskich oraz krzewienia pietyzmu w stosunku do dziedzictwa kulturowego zarówno wśród władz miasta, pracowników samorządowych, jak i – a wręcz przede wszystkim – mieszkańców. Miało także na celu próbę zmiany wizerunku wrogiego konserwatora-urzędnika na rzecz konserwatora wsłuchującego się w potrzeby mieszkańców, oferującego pomoc merytoryczną i poszukującego wsparcia finansowego.

Sformułowane przez mieszkańców potrzeby dały początek budowaniu nowego kierunku polityki miasta, w którym ochrona i opieka nad zabytkami, powiązane z działaniami społecznymi i gospodarczymi na rzecz lokalnej społeczności, stały się wiodące.

Idea „zszycia miasta”

Na podstawie przeprowadzonych analiz i konsultacji społecznych opracowany został program rewitalizacji miasta, który od 2017 r. wdraża zadania przewidziane w ramach naczelnej polityki miejskiej, jaką stała się rewitalizacja. Opiera się ona w znacznej mierze na idei tzw. zszycia miasta zarówno na poziomie przestrzennym, jak i społeczno-gospodarczym.

Inwestycja w postaci budowy Alei Rodła, która zmieniła układ komunikacyjny i wygląd rewitalizowanego obecnie śródmieścia, podzieliła miasto na dwa organizmy: obszar północny z zamkiem i część śródmiejską, która „nie zasysa” potencjału drzemiącego w otoczeniu zamku. Idea „zszycia miasta” to również potrzeba zintegrowania mieszkańców, przedstawicieli organizacji pozarządowych i przedsiębiorców oraz władz publicznych na poziomie dialogu, bez którego nie uda się przeprowadzić skutecznej rewitalizacji. Wszystkie z wymienionych obszarów miasto stara się rozwijać z wykorzystaniem w dużej mierze środków unijnych.

Malbork na plus

Zintegrowany projekt rewitalizacyjny (współfinansowany ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego [dalej jako: RPO WP] na lata 2014–2020) jest wielowątkowy. Poruszane w trakcie konsultacji społecznych kwestie włączenia społecznego, ochrony zabytków, nadawania nowych funkcji przestrzeniom publicznym zostały ujęte w formie dwóch, równolegle realizowanych komponentów: „Malbork na +. Działania społeczne” oraz „Malbork na +. Rewitalizacja historycznego śródmieścia miasta”.

Aktywizacja społeczna 

Pierwsze zrealizowane w mieście inwestycje obejmowały utworzenie dwóch placówek społecznych dla mieszkańców obszaru rewitalizacji. Ich siedziby ulokowano w zabytkowych, odrestaurowanych obiektach: wieży ciśnień, w której prowadzony jest ośrodek wsparcia dziennego w formule pracy podwórkowej, oraz dawnej kaplicy stowarzyszenia misyjnego, gdzie funkcjonują placówka wsparcia dziennego oraz poradnia dla rodziców. Obie instytucje prowadzi partner projektu – ZHP Chorągiew Gdańska, współpracujący z MOPS-em i Malborskim Centrum Kultury i Edukacji.

Zainteresowanie uczestnictwem w oferowanych przez placówki zajęciach jest wyjątkowo duże, nawet w trakcie pandemii. Dzieci i młodzież zżyły się z tymi miejscami i bardzo chętnie spędzają w nich czas zarówno na nauce, jak i zabawie. Dodatkowe wsparcie oferowane jest rodzinom, którym tego typu pomoc jest niezbędna do codziennego funkcjonowania.

Ożywianie przestrzeni

Mocnym akcentem malborskiej rewitalizacji jest postawienie na zmianę otoczenia, w którym na co dzień żyją mieszkańcy. Na lata 2018–2022 W przeważającej części są to kamienice z końca XIX i początku XX w. (10 obiektów wpisanych do rejestru zabytków, 36 ujętych w gminnej ewidencji zabytków), które wymagają wykonania właściwej izolacji fundamentów bądź remontów elewacji, pokrycia dachowego czy klatek schodowych. W wielu przypadkach realizowane są najpilniejsze prace, ponieważ ograniczeniem są tu limity budżetowe. Wynoszą one 120 tys. zł w przypadku prac remontowych części wspólnych oraz 180 tys. zł, gdy zakres prac obejmuje także zagospodarowanie przyległego do budynku otoczenia. W nielicznych wypadkach, gdy kondycja finansowa wspólnoty mieszkaniowej jest dobra, prowadzone są kompleksowe remonty. W przestrzeni miasta widoczne są już pierwsze efekty ww. działań – odnowiono już 20 budynków.

W celach edukacyjnych Malbork prowadzi działania promujące aktywność wspólnot mieszkaniowych. W cyklu audycji Radia Malbork mieszkańcy opowiadają o swoim zaangażowaniu w proces rewitalizacji i zmieniającej się jakości ich życia. Niestety otoczenie rewitalizowanych budynków – podwórka, parki, skwery – jest zaniedbane. Zauważalny jest chaos przestrzenny, a mieszkańcy podkreślają, że nie czują się bezpiecznie. W toku konsultacji społecznych wspólnie z mieszkańcami zaplanowano zagospodarowanie tych terenów z poszanowaniem ich historii.

Ów dialog w dwóch przypadkach zmierza do finału. Jesienią 2021 r. do użytkowania zostaną oddane dwie z pięciu wytypowanych do zagospodarowania przestrzeni: zdewastowany i „niezaopiekowany” przez lata kwartał podwórek sąsiadujący z placówką społeczną dla dzieci oraz skwer określany jako park kasztanowy, który obecnie nie jest użytkowany przez mieszkańców w takim stopniu, w jakim by tego oczekiwali. Przestrzenie te będą miały charakter otwarty, dostępny dla wszystkich i zachęcający do nawiązywania kontaktów sąsiedzkich, odpoczynku i rekreacji.

Kolejnym ważnym punktem malborskiej rewitalizacji jest wykonanie ścieżki historycznej rozpoczynającej się w centrum miasta i przebiegającej przez śródmieście. Zabieg ten ma na celu wzmocnienie efektu „zszycia miasta”. Spacery po obszarze rewitalizacji uatrakcyjnione przez ciekawe elementy małej architektury, jak np. fotoplastykony ze starymi fotografiami czy tablice edukacyjne, staną się niestandardową formą spędzania czasu wolnego w mieście.

Pobudzenie gospodarcze

Kierunki rozwojowe wskazane w programie rewitalizacji Malborka są skutecznie rozszerzane. W fazie początkowej znajdują się inicjatywy gospodarcze opracowane w ramach Partnerskiej Inicjatywy Miast w sieci rewitalizacja, w szczególności prace związane z uruchomieniem rozproszonego inkubatora przedsiębiorczości na obszarze rewitalizacji, w ramach którego dostępne będą lokale i przestrzenie przeznaczone na inwestycje oraz udzielane mikrogranty dla NGO na inicjatywy gospodarcze.

Podsumowanie

Cele przyjęte w programie rewitalizacji, przede wszystkim zapewnienie spójności przestrzenno-funkcjonalnej obszaru rewitalizacji poprzez przeciwdziałanie degradacji przestrzeni publicznej, poprawa stanu infrastruktury technicznej (w tym mieszkaniowej), zwiększenie integracji społecznej mieszkańców obszaru rewitalizacji, budowanie tożsamości lokalnej czy wspieranie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości, są konsekwentnie wdrażane. Malborskie doświadczenia to dowód, że rewitalizacja jest doskonałą platformą do budowy dialogu w mieście między głównymi jego interesariuszami – samorządem, przedstawicielami biznesu i organizacji pozarządowych. Wypracowane wspólnie obszary wsparcia są również wspólnie i skutecznie wdrażane. Mieszkańcy dostrzegają, że dzięki determinacji i zaangażowaniu wszystkich stron procesu można zmienić najbliższe otoczenie i poprawić jakość życia.

Istotnym elementem malborskiej rewitalizacji jest uwypuklenie wartości historycznych i architektonicznych obszaru. Wyniki jej wdrażania wpłynęły na postrzeganie zabytków przez lokalny samorząd oraz właścicieli i mieszkańców zabytkowych obiektów. W społecznym aspekcie opieki nad zabytkami stanowiło to istotną zmianę, która spowodowała uwrażliwienie na dziedzictwo kulturowe miasta – malborczycy stają się dumni z faktu mieszkania w obiektach zabytkowych. Dbanie o obszar rewitalizacji i jego dziedzictwo w sposób naturalny stało się najważniejszą polityką rozwojową Malborka.

Autorzy: Ewelina Diakowska i Monika Sasin