Podstawowe pojęcia archeologiczne

Archeologia jest nauką, która posiada swoją własną, unikalną metodę badań i opisu zjawisk. Wraz z profesjonalizacją i rozwojem tej dziedziny konieczne stało się wykształcenie specyficznego języka, specjalistycznych określeń i pojęć, które opisują dziedzictwo archeologiczne. Część z nich przeszła do języka prawnego ustaw dotyczących dziedzictwa, część funkcjonuje w obiegu naukowym i slangu badaczy, a wiele stało się też elementem języka urzędników odpowiedzialnych za ochronę zabytków. Poznanie i zrozumienie znaczenia podstawowych pojęć z zakresu archeologii i dziedzictwa archeologicznego pomaga zrozumieć nie tylko procedury ochrony zabytków, ale także właściwie zinterpretować przepisy prawa.   

AZP – Archeologiczne Zdjęcie Polski. Program badawczy rozpoczęty w 1978 roku, polegający na metodycznym ewidencjonowaniu stanowisk archeologicznych na terenie Polski metodą badań powierzchniowych. Obszar kraju został podzielony na obszary w kształcie prostokąta, o powierzchni 37,5 km² każdy. Obszary zostały ponumerowane i po kolei poddano je metodycznej prospekcji powierzchniowej. Wynikiem prospekcji obszaru jest zaewidencjonowanie w postaci kart zabytków (KEZA – kart ewidencji zabytku archeologicznego) wszystkich stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w terenie. Wyniki badań AZP przekształcone zostały w wojewódzką i krajową ewidencję zabytków archeologicznych. Współcześnie prowadzone badania AZP służą prowadzeniu i aktualizacji krajowej i wojewódzkiej ewidencji zabytków w zakresie archeologii.

Badania archeologiczne – działania naukowe mające na celu odkrycie, rozpoznanie,  udokumentowanie, czy też zabezpieczenie stanowiska archeologicznego. Badania archeologiczne to najczęściej wykopaliska, ale to mogą być również tzw. badania powierzchniowe (poszukiwanie stanowisk archeologicznych na danym obszarze jedynie przez obserwację terenu, bez zakładania wykopów), badania geofizyczne (przy użyciu georadarów, magnetometrów czy też urządzeń mierzących zmiany w oporności elektrycznej gruntu). Ze względu na metodę badania dzieli się na inwazyjne (te, które naruszają strukturę gruntu) i nieinwazyjne (te, które nie pozostawiają śladu na obszarze badanym). Badania archeologiczne może prowadzić jedynie archeolog z tytułem magistra archeologii i dwunastomiesięczną praktyką terenową.

Badania sondażowe – rodzaj badań wykopaliskowych polegający na zakładaniu niewielkich wykopów w celu sprawdzenia obecności stanowiska archeologicznego bądź jego charakterystyki (np. datowanie, zasięg, przynależność kulturowa, funkcja).

Ewidencja zabytków archeologicznych – zbiór wszystkich znanych stanowisk archeologicznych w postaci kart KEZA (Karta Ewidencji Zabytku Archeologicznego). Karty posegregowane są według obszarów AZP (prostokątów wykreślonych na mapie opatrzonych unikalnym dwucyfrowym numerem), teczka obszaru zawiera również mapę zbiorczą w skali 1:25 000 i katalogi stanowisk. Każdy wojewódzki konserwator zabytków prowadzi i przechowuje własną wojewódzką ewidencję zabytków archeologicznych. Oprócz ewidencji wojewódzkiej prowadzone powinny być gminne ewidencje zabytków, których zakres może być szarszy niż ewidencji wojewódzkiej. Wszystkie ewidencje wojewódzkie składają się na krajową ewidencję zabytków archeologicznych, której dokumentacja przechowywana jest w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie.

Funkcja stanowiska archeologicznego – sposób użytkowania stanowiska w przeszłości, np. cmentarzysko, osada, miejsce wymiany handlowej, miejsce kultu.

Karta KESA – Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego, karta ewidencji zabytku pochodząca ze starszych badań, przed aktualizacją treści rozporządzenia ministra kultury wprowadzającego jako obowiązującą nazwę KEZA – Karta Ewidencji Zabytku Archeologicznego.

Nadzory archeologiczne – rodzaj badań archeologicznych realizowanych w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych. Polegają na stałej obecności archeologa w miejscu prowadzenia inwestycji, którego zadaniem jest udokumentowanie wszystkich obiektów mogących mieć charakter zabytkowy, a także wstrzymanie prac ziemnych i budowlanych w przypadku natrafienia na nieruchomy zabytek archeologiczny bądź zabytek ruchomy wymagający konsultacji z konserwatorem. W przypadku natrafienia na obiekt dziedzictwa nadzory mogę być decyzją konserwatora przekształcone w przedinwestycyjne badania wykopaliskowe. Pod względem formalnym nadzory archeologiczne są badaniami archeologicznymi więc wymagają pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Określenie „nadzór archeologiczny” ma charakter slangowy i nie występuje w przepisach. Sformułowanie „nadzór” ustawowo zarezerwowany jest dla wojewódzkiego konserwatora zabytków w kontekście kontroli przestrzegania przepisów ochrony zabytków. Z tego powodu orzecznictwo sądów administracyjnych uznaje wydawanie pozwoleń konserwatorskich na działania w formie „nadzoru archeologicznego” za niezgodne z przepisami. Właściwą formą pozwoleń dla opisanych działań są pozwolenia na badania archeologiczne.

Stanowisko archeologiczne – miejsce, gdzie w ziemi, na jej powierzchni lub pod wodą znajdują się ślady obecności człowieka w przeszłości, które mają charakter zabytkowy. W przepisach prawa stanowisko archeologiczne nazwane jest nieruchomym zabytkiem archeologicznym.

Warstwa kulturowa – nawarstwienie ziemne powstałe na skutek działalności człowieka w przeszłości.

Zabytek archeologiczny – nieruchomość (coś trwale związanego z gruntem) złożona z nawarstwień ziemnych powstałych na skutek działalności człowieka w przeszłości, a także działania sił przyrody w miejscu obecności ludzkiej. W nawarstwieniach ziemnych nieruchomego zabytku archeologicznego tkwią relikty obecności ludzkiej w postaci przedmiotów i innych materialnych śladów działania człowieka. Relikty te są ruchomymi zabytkami archeologicznymi. Ruchome zabytki archeologiczne mogą występować też na powierzchni gruntu w miejscach, gdzie erozja lub inne procesy (np. orka) naruszyły nawarstwienia stanowiska archeologicznego. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane są również pod wodą.

Definicja prawna zabytku archeologicznego nie posiada cezury czasowej (daty rocznej, która decyduje, czy coś może być zabytkiem, czy nie). Zabytkiem archeologicznym może być obiekt stosunkowo młody. O zaliczeniu w poczet zabytków decyduje wojewódzki konserwator zabytków.

Autor: Marcin Sabaciński