Ochrona krajobrazu kulturowego – słowniczek pojęć

Poniższy materiał jest zbiorem podstawowych pojęć i sformułowań używanych w procesie ochrony krajobrazu kulturowego. Warto zapoznać się z tym leksykonem przed lekturą dotyczącą konkretnych zagadnień. Rozpoznanie takich definicji, jak: sylweta, oś kompozycyjna czy dominanta przestrzenna, z pewnością pomoże osobom, które na co dzień pracują w dziedzinie krajobrazu kulturowego.

Dominanta przestrzenna – element przestrzeni o niezakłóconej ekspozycji; obiekt budowlany (grupa obiektów) lub obiekt naturalny wyraźnie odróżniający się od otaczającej zabudowy formą lub gabarytami, posiadający czytelną i zasadniczą wartość kompozycyjną lub estetyczną.

Harmonijna sylweta (panorama) – rozległy widok obserwowany ze znacznej odległości, często z punktu lub ciągu widokowego – prezentujący obiekty budowlane, zieleń i obiekty naturalne (w tym ukształtowanie terenu), wzajemnie dostosowanych do siebie pod względem estetycznym i tworzących czytelną spójną formę krajobrazową.

Historyczna ekspozycja – autentyczny, zachowany lub potwierdzony w źródłach informacji niezakłócony widok z punktu, ciągu widokowego lub wzdłuż osi widokowej na obiekt (zespół obiektów), kompozycje zieleni i inne obiekty naturalne. Historyczna ekspozycja może również dotyczyć widoku z obiektu. Przekształcanie historycznej ekspozycji powinno być dokonywane pod warunkiem dostosowania do istniejących walorów estetycznych.

Historyczna kompozycja przestrzenna/krajobrazowa/forma krajobrazu kulturowego – autentyczna, zachowana lub potwierdzona w źródłach informacji mieszanina krajobrazu naturalnego i zbudowanego, powstała na określonym terenie w wyniku zamierzonych i twórczych działań projektowych i realizacyjnych.

Historyczna kompozycja zespołu zabudowy (forma zespołu zabudowy) – autentyczny, zachowany lub potwierdzony w źródłach informacji układ ulic, placów, budynków i zieleni, z historycznymi liniami zabudowy, wysokością zabudowy, kształtami dachów i zwieńczenia budynków, podziałami własnościowymi, nawierzchniami ulic i placów. Historyczna kompozycja zespołu zabudowy (forma zespołu zabudowy) ma cechy przynależności do określonej epoki bądź nawiązuje do różnych czytelnych okresów historycznych, konkretnych cech narodowych, regionalnych, lokalnych.

Historyczna kompozycja zespołu zieleni (forma zespołu zieleni) – autentyczny, zachowany lub potwierdzony w źródłach informacji układ kompozycyjny i gatunkowy drzew, krzewów i powierzchni trawiastych oraz trwałych elementów rozplanowania i wyposażenia (np. elementy małej architektury, rzeźby, baseny i stawy, obiekty kubaturowe).

Historyczna panorama – autentyczny, zachowany lub potwierdzony w źródłach informacji charakterystyczny widok zespołu architektoniczno-krajobrazowego lub urbanistycznego albo jego części, umiejscowiony w przestrzeni i utrwalony w czasie, przekazach i w świadomości, którego przekształcanie może być dokonywane pod warunkiem utrzymania zdefiniowanych cech charakterystycznych i walorów estetycznych.

Historyczny typ zabudowy – obiekt posiadający charakterystyczne rozwiązania dla specyfiki lokalnej lub regionalnej, którego częstość występowania może stanowić wyróżnik dla obszaru.

Kształtowanie krajobrazu kulturowego – świadome działanie polegające na zachowaniu, przekształcaniu, dodawaniu albo eliminowaniu obiektów lub układów przestrzennych zgodnie z obowiązującymi zasadami ochrony zabytków i przyrody. Ochrona krajobrazu kulturowego jest funkcją działań wieloprzedmiotowych – architektury krajobrazu, planowania przestrzennego, urbanistyki, metod rewaloryzacji zespołów miejskich, wiejskich i konserwacji obiektów architektonicznych.

Obiekt lub obszar dysharmonijny – obiekt lub obszar pozostający w konflikcie estetycznym lub przestrzennym z (historyczną) kompozycją przestrzenną lub z (historyczną) kompozycją zespołu zabudowy.

Oś widokowa – wytyczony kierunek obserwacji przez rozplanowanie i kompozycję zagospodarowania terenu.

Oś kompozycyjna – element liniowy organizujący kompozycję przestrzenną.

Strefa ochrony konserwatorskiej – wyznaczony granicami obszar, na którym obowiązują określone ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. Strefy ochrony konserwatorskiej definiowane są przez swoje cechy (zawartość i wyróżniki) oraz cele, dla których zostały wyznaczone.

Studium krajobrazu kulturowego – rodzaj dokumentacji studialnej przedstawiającej zasób obiektów i obszarów zabytkowych i diagnozę stanu zachowania dziedzictwa kulturowego na danym obszarze, rys historyczny rozwoju przestrzennego oraz wnioski w postaci zaleceń konserwatorskich. Studium krajobrazu kulturowego jest najważniejszym opracowaniem w interesie ochrony zabytków wyjściowym w interesie ochrony zabytków potrzebnym do sporządzania zapisów dotyczących ochrony zabytków w dokumentach planistycznych.

Wnętrze urbanistyczne – przestrzeń publiczna w mieście, w oprawie architektonicznej i przyrodniczej (zieleń), o cechach skomponowanej całości, w której istotną rolę poza architekturą i zielenią odgrywają inne czynniki, takie jak: nawierzchnia, elementy reklamowe i oświetleniowe, witryny sklepowe, mała architektura.

Zalecenia konserwatorskie – opracowane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na podstawie źródeł, informacji i dokumentacji konserwatorskiej ogólne i szczegółowe działania, zakazy i nakazy kierowane do właścicieli, użytkowników, zarządzających oraz projektantów, konserwatorów i wykonawców ich reprezentujących, dotyczące zakresu i form dopuszczalnych ingerencji w autentyczną substancję zabytku lub sposobu jego użytkowania.

Zamknięcie kompozycyjne – ograniczenie widokowe (np. osi widokowej) ciągu lub przestrzeni publicznej obiektem budowlanym lub grupą obiektów (zielenią, elementem fizjografii terenu).

Źródła:

Jagielska E., Kulesza-Szerniewicz E., Makowska B., Stieler E., Welc-Jedrzejewska J., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2011.

Autor: Jolanta Welc-Jędrzejewska