Ochrona historycznych układów ruralistycznych (wiejskich) w opracowaniach planistycznych sporządzanych przez gminne jednostki samorządu terytorialnego

Otoczenie, w jakim funkcjonuje człowiek, stanowi ważny element jego życia i działalności. Harmonijny krajobraz, tradycje i zwyczaje to nie tylko ślady przeszłości, lecz także elementy kultury budujące poczucie tożsamości i więź z bliską sercu każdego człowieka „małą ojczyzną”. Bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego mogą w istotny sposób przyczynić się do rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, a tym samym do poprawy jakości życia jej mieszkańców.

Samorządy lokalne powinny zapewnić zrównoważony rozwój i ład przestrzenny obszarów oraz ochronę dziedzictwa kulturowego w powiązaniu z ochroną środowiska naturalnego. Zadania takie należy realizować przy współudziale właścicieli oraz użytkowników obiektów i obszarów zabytkowych, jak również mieszkańców gminy, a zasady takich działań powinny zostać określone m.in. w opracowaniach planistycznych sporządzanych przez samorząd gminny.

Co oznacza termin ruralistyka?

Słowo „ruralistyka” pochodzi od łacińskiego ruralis – wiejskość. Ruralistyka[1] to nauka zajmująca się planowaniem przestrzennym wsi i terenów rolnych oraz badaniem historii powstawania i rozwoju wiejskich form osadniczych. Formułuje ona zasady odnoszące się do projektowania i kształtowania krajobrazu otwartego, przedmieść oraz otwartych terenów wypoczynkowych. Ze względu na przedmiot zainteresowania, ruralistyka dotyczy prawie 80% powierzchni naszego kraju.

Co to są historyczne układy ruralistyczne?

Historyczny układ ruralistyczny definiowany jest w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami[2] jako przestrzenne założenie wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg.

Układy te stanowią zatem element składowy krajobrazu kulturowego. Ustawa definiuje krajobraz kulturowy[3] jako przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

Jak chronić historyczne układy ruralistyczne w opracowaniach planistycznych sporządzanych przez jednostki samorządu terytorialnego

Zgodnie z przytoczoną wcześniej definicją historycznych układów ruralistycznych, składają się na nie zarówno elementy przyrodnicze (rzeźba terenu, wody powierzchniowe, roślinność), jak i wytwory cywilizacyjne człowieka (sposoby użytkowania ziemi, typy osadnictwa, inne elementy zagospodarowania przestrzeni, obszary kształtujące świadomość i tożsamość regionalną mieszkańców).

Historyczne układy ruralistyczne mogą być chronione poprzez wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, powołanie parku kulturowego lub ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a także poprzez wpisanie obszaru w inne akty: decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego (o znaczeniu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym), decyzję o warunkach zabudowy, decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzję o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Na ocenę wartości krajobrazu kulturowego wpływ mają jego cechy fizjonomiczne (cechy zewnętrzne, wygląd), będące wynikiem wykorzystania warunków naturalnych do stworzenia wartości kulturowych, jak również wiedza o społeczeństwie, które ten krajobraz stworzyło. Określenie wartości krajobrazu kulturowego, w tym historycznych układów ruralistycznych, powinno być przedmiotem studium ochrony wartości kulturowych gminy, sporządzanego jako materiał wyjściowy do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Rezultatem prac nad studium ochrony wartości kulturowych powinno być określenie elementów krajobrazu kulturowego, które należy chronić i zachować dla przyszłych pokoleń oraz określenie zasad i zakresu ich ochrony.

Prace studialne nad oceną i ochroną wartości kulturowych gminy, w części dotyczącej układów ruralistycznych, powinny obejmować m.in.:

– określenie zasobu i istniejących form ochrony,

– analizę i ocenę wartości zasobu oraz stanu zachowania (waloryzację),

– określenie (identyfikację) i ocenę zagrożeń dla zasobu,

– wnioski dotyczące ochrony krajobrazu i zabytków poprzez objęcie ich ustawowymi formami ochrony zabytków bądź ustanowienia w opracowaniach planistycznych stref ochrony konserwatorskiej.

 Historyczne układy przestrzenne wsi, z jakimi możemy mieć do czynienia w trakcie analiz, to:

– okolnica (wieś placowa, w której zagrody otaczają kolisty plac, tworząc zamknięty pierścień z jednym albo dwoma wejściami do wsi. Z kształtem tym związany jest promienisty układ rozłogów pól. Stary typ wsi obronnej),

– owalnica (wieś placowo-ulicowa, w której plac przyjmuje kształt wrzeciona otoczonego przez zagrody. Wstęp do wsi ograniczony jest dwiema bramami: na początku i na wylocie drogi),

– szeregówka (wieś o zabudowie zwartej w postaci długich szeregów domów usytuowanych wzdłuż prostych dróg),

– ulicówka (wieś, którą przecina jedna droga, przy której, po obu stronach, stoją zwarto ustawione budynki),

– wielodrożnica (wieś o chaotycznej zabudowie ustawionej wzdłuż dróg o nieregularnym układzie i przebiegu),

– widlica (wieś, w której zabudowa ustawiona jest wzdłuż rozwidlającej się drogi),

– łańcuchówka (wieś leśno-łanowa, w której domy są rozmieszczone nieregularnie wzdłuż drogi głównej, rozciągnięta na cały areał pól),

– rzędówka (wieś, w której domy są luźno rozmieszczone, najczęściej po jednej stronie drogi),

– przysiółek (mała grupa domów położonych samotnie, układ zabudowy nieregularny).

Podstawowymi wartościami układu ruralistycznego są jego elementy tworzące tożsamość i odrębność jednostki wiejskiej. Główną funkcją osiedli typu wiejskiego jest funkcja rolnicza. Mogą one jednak równocześnie pełnić funkcje usługowe, turystyczne, uzdrowiskowe itp. Przy tym należy stwierdzić, że realizacja obiektów o funkcjach pozarolniczych generować może procesy degradacji tradycyjnych układów przestrzennych i kompozycyjnych wsi.

Najpoważniejszymi zagrożeniami dla zachowania historycznych układów ruralistycznych są:

– wyludnianie wsi, opuszczanie siedlisk,

– urbanizacja,

– wymiana substancji budowlanej na inną, o innej funkcji, innych gabarytach i formie,

– wprowadzanie zabudowy wielorodzinnej i wielkogabarytowej (np. magazyny wysokiego składowania),

– zmiana charakteru użytkowania terenów rolnych i zabudowanych,

– likwidacja nieużytkowanych elementów zagospodarowania,

– likwidacja historycznych folwarków (części dawnych układów rezydencjonalnych),

– zmiana funkcji rolniczej i leśnej na nierolniczą i nieleśną,

– wyznaczanie nowych tras komunikacyjnych i linii przesyłowych.

Zagrożeniami przesądzającymi o nieskuteczności ochrony krajobrazu kulturowego wsi są także brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz niewystarczające zapisy w obowiązujących planach. Brak planu – podstawowego narzędzia ochrony wartości krajobrazu – powodować może chaos w zagospodarowywaniu przestrzeni gminy, nieodwracalne zmiany w układzie przestrzennym oraz prowadzić może do obniżenia atrakcyjności miejscowości i ich sąsiedztwa.

Jak określać zasady ochrony historycznych układów ruralistycznych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy wiejskie jednostki osadnicze to podstawowe elementy planistyczne o granicach związanych z podziałem administracyjnym lub geodezyjnym (obręby).

W studium takim, dla określenia zasad ochrony układów ruralistycznych i krajobrazu kulturowego gminy, należy uwzględnić wnioski i ustalenia sporządzonego wcześniej studium ochrony wartości kulturowych.

 W celu zachowania i ochrony historycznych zespołów ruralistycznych oraz kształtowania ich krajobrazu w studium należy przyjąć m.in. następujące zasady:

– utrzymania istniejącej zabudowy oraz zachowanych elementów zagospodarowania terenu o wartościach historycznych lub kulturowych w dobrym stanie technicznym, funkcjonalnym oraz estetycznym,

– utrzymania układu ulic i placów wiejskich z zachowaniem ich historycznego przebiegu, przekrojów, nawierzchni, pierwotnych linii rozgraniczających i linii zabudowy,

– zachowania kompozycji układów zieleni (parków, cmentarzy, ogrodów przydomowych, obsadzeń dróg),

– zachowania istniejących i odtwarzania charakteru zniekształconych wnętrz krajobrazowych,

>- utrzymania właściwej dla regionu kompozycji obiektów budowlanych z ograniczeniem zakresu dopuszczalnych przekształceń oraz dostosowaniem elementów nowych do form istniejących lub dominujących w regionie,

– nawiązania w nowej zabudowie do lokalnych form i kompozycji z dostosowaniem do fizjonomii jednostki i zabudowy sąsiadującej,

– zachowania zasadniczych proporcji wysokościowych kształtujących sylwetę (panoramę) wsi ze szczególną ochroną istniejących, historycznych obiektów dominujących nad jej zabudową (np. wież kościołów, pałaców lub dzwonnic, wskazujących swoim położeniem najważniejsze punkty wsi).

Jak określać zasady ochrony historycznych układów ruralistycznych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, obejmujących tereny osadnicze, na których znajdują się nie wpisane do rejestru zabytków[4] ani gminnej ewidencji zabytków[5] , ustalenia ochrony wartości zabytkowych są traktowane jako równorzędne z innymi. Obejmują opis stanu docelowego zabudowy i zagospodarowania terenu oraz sposoby dochodzenia do tego stanu

Z punktu widzenia ochrony konserwatorskiej, układy ruralistyczne powinny zostać uwzględnione w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, a odnoszące się do nich wytyczne powinny dotyczyć m.in.:

– granic obszaru istniejącej i projektowanej zabudowy oraz otuliny krajobrazowej, wolnej od inwestycji,

– dla zabudowy rozproszonej – dopuszczalnych wielkości skupisk zabudowy i odległości pomiędzy nimi,

– dopuszczalnych podziałów własnościowych, obejmujących co najmniej szerokość frontu działki budowlanej,

– linii zabudowy dla obiektów istniejących (stosowanych przy ich rozbudowie i przebudowie) oraz projektowanych, z uwzględnieniem historycznych tradycji kształtowania linii zabudowy,

– zasad obsługi komunikacyjnej, w tym sytuowania wejść do budynków i wjazdów gospodarczych,

– lokalizacji urządzeń technicznych: masztów, anten, nośników reklamowych, klimatyzatorów, szafek kablowych, pomieszczeń do gromadzenia odpadów itp.,

– minimalnej i maksymalnej wysokości zabudowy przydrożnej i wewnętrznej (mieszkalnej i gospodarczej),

– zasad historycznej kompozycji elewacji oraz możliwości przekształceń w trakcie użytkowania,

– form dachów i materiałów pokrycia dachowego,

– wysokości, form i materiałów ogrodzeń,

– innych elementów zagospodarowania, jeżeli występują jako istotne elementy fizjonomii zespołu zabudowy lub krajobrazu.

Dla terenów zespołów dworsko-parkowych i folwarków (nie wpisanych do rejestru zabytków) plan miejscowy powinien zawierać wytyczne dotyczące utrzymania lub odtworzenia zabudowy z dopuszczeniem adaptacji do nowych funkcji pod warunkiem zachowania czytelnej fizjonomii układu.

Dla zabytków nieruchomych, etnograficznych, wykonanych w technikach umożliwiających przeniesienie (obiekty drewniane i ryglowe) plan miejscowy może dopuścić możliwość przeniesienia ich w inne miejsce (np. do muzeum, skansenu, na teren świadczenia usług turystycznych), jednocześnie określając zasady zagospodarowania terenu dotychczasowej jego lokalizacji.

Plan miejscowy może dopuścić rozbiórkę tradycyjnych obiektów mieszkalnych i gospodarczych pod warunkiem wykonania inwentaryzacji pomiarowej i fotograficznej rozbieranego obiektu

[1] Hasło opracowano m.in. na podstawie Słownika Wyrazów Obcych pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2001.

[2] Art. 3 pkt 12 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

[3] Art. 3 pkt 14 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

[4] Obiekty wpisane do rejestru zabytków chronione są zapisami ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego należy umieścić informację o tej formie ochrony obiektu.

[5] Jeżeli na obszarze objętym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego występują obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków, to w planie tym należy określić zasady ich ochrony. Te ustalenia stają się obowiązującą formą ochrony takich obiektów.

Opracowano z wykorzystaniem: J. Welc-Jędrzejewska, E. Kulesza-Szerniewicz, B. Makowska, E. Stieler, E. Jagielska, Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2011.

Warto przeczytać:

1. Każde miejsce opowiada swoją historię, czyli rzecz o dziedzictwie wiejskim. Fundacja Fundusz Współpracy, program AGROLINIA 2000, Poznań 2001.
2. Rzecz o dziedzictwie na wsi. Rady, przykłady, informacje, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2011.

Autor: Jolanta Welc