Mniejszości narodowe i etniczne – charakterystyka i prawa

W artykule w pierwszej części przybliżono termin „mniejszość” oraz różnice w jego definiowaniu. W drugiej zarysowano kontekst historyczno-polityczno-społeczny, który zadecydował o istnieniu mniejszości (w tym mniejszości narodowych i etnicznych). W trzeciej zaś uwaga została skoncentrowana na relacjach między większością a mniejszością. Wreszcie w czwartej części tekstu wskazano mniejszości narodowe i etniczne w Polsce.

Termin i jego definiowanie

Jednym z pierwszych skojarzeń ze słowem „mniejszość” jest powiązanie kwantytatywne (ilościowe). Potwierdza to choćby definicja ze Słownika języka polskiego, według której mniejszość to „1. mniejsza ilość czegoś, mniejsza liczba kogoś, czegoś; mniejsza część, grupa w porównaniu z inną częścią, grupą”[1]. Warto zauważyć, że w wyliczeniu tym znalazł się także inny wyróżnik mniejszości pozostawanie w relacji. W cytowanej definicji słownikowej jest jednak i drugie wyjaśnienie, które wpisuje termin „mniejszość” w życie społeczne, zróżnicowanie etniczno-kulturowe społeczeństwa danego organizmu politycznego. Mniejszość jest bowiem rozumiana również jako „2. grupa ludności danego państwa różniąca się od większości jego obywateli przynależnością narodową, rasową, wyznaniową, mówiąca innym językiem itd.[2] ”. W opisie tym zostały zatem podkreślone dwa istotne warunki: „bycie grupą” oraz odróżnianie mniejszości od grupy większościowej.

Stwierdzenia te, skupiające się na takich cechach mniejszości, jak: liczebność, relacje, bycie grupą i odróżnianie się, warto uzupełnić kilkoma uwagami. Pierwsza dotyczy kwantytatywności, a w zasadzie związanego z nią przeświadczenia, że skoro mniejszość jest liczebnie mniejsza, to jest podporządkowana większości. Okazuje się jednak, że zależność ta nie musi się opierać na kwestiach demograficznych, a stanowią o niej ich wzajemne uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, polityczne czy prawne[3].

Druga uwaga odnosi się do relacji między mniejszością a większością. Już w pierwszych naukowych analizach typów relacji społecznych oraz sposobów obecności i wyodrębniania w nich mniejszości pojawiły się twierdzenia, że „mniejszość istnieje dopóty, dopóki mieści się w pewnej strukturze” oraz że „do wyodrębnienia mniejszości nie wystarczy […] arbitralna wola tzw. większości, lecz uznanie swojego położenia przez członków »mniejszości«”[4]. Warto dodać, że są one aktualne do dzisiaj. Podkreślają dwie ważne kwestie: wzajemne warunkowanie mniejszości i większości (jedna bez drugiej nie istnienie) oraz wolę członków mniejszości do uznania swojego statusu jako mniejszościowego.

Trzecia uwaga związana jest ze stwierdzeniem grupowego charakteru mniejszości. Nie chodzi tu jednak o zbiór jednostek, ale o tworzenie wspólnoty i powiązanego z nią poczucia przynależności do niej (bycia jej członkiem). Łatwo dostrzec tu nawiązania do wymienionego już aktu woli bycia członkiem grupy mniejszościowej.

Wreszcie spostrzeżenie dotyczące odróżniania mniejszości od większości. W cytowanej na początku definicji słownikowej pojawiły się odwołania do pochodzenia, wyznania i języka. Są to jedne z najczęściej wymienianych elementów charakterystyki etniczno-kulturowej grupy, choć wymagają uzupełnienia m.in. o kulturę (rozumianą szeroko). Wskazane elementy należą do tzw. atrybutów/kryteriów obiektywnych, które są jednakże dopełniane, a jednocześnie wzmacniane przez wyznaczniki o charakterze subiektywnym. Wśród nich znajdują się: pamięć o pochodzeniu (pamięć historyczna), dziedzictwo kulturowe i poczucie przynależności (wspomniane już bycie członkiem grupy).
Biorąc to pod uwagę, należy jednak zasygnalizować, że nie ma jednej, powszechnie obowiązującej definicji mniejszości.

Kontekst historyczno-polityczno-społeczny obecności mniejszości przymiotnikowych

Przyglądając się zjawisku mniejszościowemu historycznie, należy zauważyć, że początkowo (XVI w.) było ono związane z grupami odmiennymi religijnie (mniejszościami religijnymi) . Zmianę przyniósł przełom XVIII i XIX w. oraz związane z nim kształtowanie nowoczesnych narodów i ich organizmów politycznych (państw). Wówczas zaczęto mówić o mniejszościach narodowych i etnicznych . O ich obecności na arenie międzynarodowej zadecydowała również sytuacja po I i II wojnie światowej (I poł. XX wieku), wynikająca z regulacji granic, migracji (np. związanych z sytuacją konfliktową, prześladowaniami) czy prowadzonej polityki narodowościowej (np. przesiedlenia) . W ich wyniku jedni pozostawali grupą większościową, inni zyskiwali miano mniejszości (przede wszystkim narodowych, etnicznych), a jeszcze inni stawali się migrantami o szczególnym statusie uchodźcami. Sytuacja ta wymusiła określenie zasad regulujących obecność i przynależność do tych grup. Jedną z podstawowych jest posiadane obywatelstwo . Jest to też istotny wyróżnik (na poziomie regulacji prawnych) odróżniający przedstawicieli mniejszości od migrantów (w tym uchodźców). Przedstawicielem grupy mniejszościowej jest bowiem tylko ta osoba, która jest jednocześnie obywatelem państwa, w którym zamieszkuje. Drugą zasadą było/jest doprecyzowanie czasu wymaganego, aby grupa społeczna odróżniająca się od narodu dominującego w danym państwie zyskała status mniejszości. Tu dość powszechne jest przyjęcie tzw. rozwiązania węgierskiego, czyli przebywania na danym terytorium co najmniej 100 lat. Takie rozstrzygnięcia pozwoliły ograniczyć i dookreślić liczbę grup mniejszościowych. Należy dodać, że wspomniane zasady obowiązują w prawie polskim.

Jak łatwo zauważyć, najczęściej używa się określeń „mniejszość narodowa” i „mniejszość etniczna”, ale wśród mniejszości są też takie, dla których istotniejszy od wyróżnika pochodzeniowego jest ten kulturowy. Dlatego warto pamiętać, że są również mniejszości wyznaniowe i językowe.

Relacje między większością a mniejszością/mniejszością a większością

Relacje między mniejszością, mniejszościami a większością należy rozważać na dwóch poziomach: regulacji oficjalnych wraz z przyjętymi rozstrzygnięciami prawnymi określającymi sytuację mniejszościową oraz życia społecznego i relacji międzyludzkich. I jak te ostatnie uzależnione są od lokalnych uwarunkowań, w tym charakterystyki danej społeczności i jej doświadczeń, te pierwsze mają charakter ogólny i obowiązujący. Warto zaznaczyć, że wspomniane regulacje wynikają z prawa międzynarodowego oraz krajowego.

W tym ostatnim sytuację mniejszości w Polsce określa Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 r. (szczególnie art. 35 ), a także ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r. W Konstytucji podkreślone jest przede wszystkim prawo do zachowania specyfiki etniczno-kulturowej oraz tworzenia instytucji temu służących, z kolei ustawa precyzuje te zapisy i szczegółowo przybliża prawa mniejszości. Dookreśla także znaczenie pojęć „mniejszość narodowa” i „mniejszość etniczna”, wskazując warunki niezbędne do zostania uznanym za daną mniejszość. Co ciekawe, jedyna różnica między tymi terminami polega na utożsamieniu się lub nie z grupą narodową posiadającą własne państwo. Następnie zostały wyliczone obecne w Polsce mniejszości oraz opisane ich prawa: do używania języka (rozdz. 2), a także oświaty oraz zachowania kultury, w tym ruchu wydawniczego i bibliotecznego, czy dostępności do mediów (rozdz. 3). Novum wartym podkreślenia jest zwrócenie szczególnej uwagi na obecność języka regionalnego. Wreszcie istotnym fragmentem ustawy jest wskazanie organów uprawnionych do sprawowania pieczy nad przedstawicielami mniejszości. Oprócz poziomu ministerialnego i rządowego (powołanej Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych) jest to także poziom samorządowy, szczególnie wojewódzki. Co więcej, wojewoda może powołać pełnomocnika ds. mniejszości narodowych i etnicznych, którego rolą jest monitorowanie sytuacji społecznej i tworzenie katalogu dobrych praktyk.

Mniejszości narodowe, etniczne i językowe we współczesnej Polsce

W ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 5 stycznia 2004 r. zostały wymienione grupy społeczne, które w Polsce mają status mniejszości narodowych i etnicznych. I tak do tych pierwszych zaliczono mniejszości: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską oraz żydowską, natomiast do tych drugich – mniejszości: karaimską, łemkowską, romską i tatarską. Ostatni spis powszechny z 2011 roku wykazał, że przedstawiciele mniejszości w Polsce stanowią ok. 3% obywateli . Wśród nich największą grupą jest mniejszość niemiecka, oszacowana na 147,8 tys. osób, a najmniejszą – mniejszość karaimska, licząca zaledwie 313 osób. Warto jednak zauważyć, że o aktywności i widoczności danej grupy mniejszościowej nie świadczy jej liczebność, ale jej specyfika społeczno-kulturowa oraz osadnicza. Innych działań będą bowiem potrzebować mniejszości rozproszone, np. mniejszość ukraińska, żydowska czy romska, a innych – o osadnictwie relatywnie zwartym, np. mniejszość litewska, białoruska. Na charakter mniejszości będzie miał też wpływ fakt, czy stanowią mniejszość przygraniczną, czy nie, aczkolwiek równie ważny będzie chociażby ich stopnień zinstytucjonalizowania. Podobnie nie można pominąć aktywizowania się grup etnoregionalnych, które domagają się, by dostrzec ich podmiotowość. Jednej z takich grup – Kaszubom – już się to udało i jako „społeczność posługująca się językiem regionalnym” zostali uwzględnieni w cytowanej ustawie. Jednakże kolejne grupy: Ślązacy i Wilamowianie wciąż walczą o uznanie swojej wyjątkowości kulturalnej, w tym językowej.

Podsumowując, należy podkreślić, że nie ma jednej, powszechnie obowiązującej definicji mniejszości, w tym mniejszości narodowej czy etnicznej. Stwierdzenie to dotyczy zarówno rozważań naukowych, jak i rozstrzygnięć prawnych. Dlatego zajmowanie się mniejszościami (w tym budowanie relacji większość–mniejszość) wymaga osadzenia ich w konkretnym czasie i miejscu, społeczeństwie (też społeczności, np. lokalnej) oraz szerzej – w państwie, wraz z przyjętymi w nim rozstrzygnięciami prawnymi.

[1] Mniejszość, [hasło w:] Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2, Warszawa 1985, s. 195.

[2] Ibidem.

[3] Przykładem mogą być relacje między polską szlachtą a chłopstwem ruskim (białoruskim, ukraińskim) na kresach Rzeczypospolitej czy sytuacja kolonialna, w której grupa kolonistów była liczebnie mniejsza, ale jej status był dominujący i uprzywilejowany – więcej zob. A. Posern-Zieliński, Etniczność. Kategorie. Procesy etniczne, Poznań 2005, s. 67–68.

[4] Cytowane konstatacje odwołują się do stwierdzeń socjologa Georga Simmela, czynionych w latach 20. XX w. Kwestie te szerzej rozważa T. Paleczny, Mniejszość jako socjologiczna kategoria analizy, „Studia Socjologiczne” 1994, z. 2 (133), s. 127.

 
Bibliografia:
– Janusz G., Ochrona praw mniejszości narodowych w Europie, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2011.
– Mniejszość [w:] Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2, Warszawa: PWN 1985, s. 195.
– Paleczny T., Mniejszość jako socjologiczna kategoria analizy, „Studia Socjologiczne” 1994, z. 2 (133), s. 125-140.
– Pawlak S., Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2001.
– Posern-Zieliński A., Etniczność. Kategorie. Procesy etniczne, Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 2005, s. 67-68.
– Preece J.J., Prawa mniejszości, przeł. M. Stolarska, Warszawa: Sic! 2007.
– Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności w Polsce. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych 2015
– Tomaszewski J., Mniejszości narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa: EDITIONS SPOTKANIA 1991.

Autorka: Katarzyna Waszczyńska