Interesariusze niematerialnego dziedzictwa kulturowego – na przykładzie tradycji kwiatowych dywanów układanych na procesję Bożego Ciała

Wśród interesariuszy niematerialnego dziedzictwa kulturowego centralne miejsce zajmują tzw. depozytariusze tego dziedzictwa, czyli członkowie konkretnej wspólnoty, którzy daną tradycję – praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności, wraz z powiązanymi z nimi materialnymi korelatami – uważają za część swojego dziedzictwa. Nie są jednak w stanie ochronić swojej tradycji bez wsparcia ze strony innych podmiotów, instytucji i organizacji, w tym – bez udziału lokalnego samorządu. Kręgom i funkcjom interesariuszy dziedzictwa niematerialnego przyjrzymy się na przykładzie tradycji układania kwietnych dywanów na Boże Ciało w Spycimierzu (woj. łódzkie), Kluczu, Olszowej, Zimnej Wódce i Zalesiu Śląskim (woj. opolskie), wpisanej w 2021 roku na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości, prowadzoną przez UNESCO.

DEPOZYTARIUSZE

W analizowanym przypadku depozytariuszy dziedzictwa można utożsamić ze wspólnotą parafian, co wynika ze specyfiki święta, z jakim związane są tradycje kwiatowych dywanów i chodników – święta chrześcijańskiego, obchodzonego w obrządku rzymskokatolickim. Dlatego na najniższym poziomie lokalnym to parafie – podstawowe jednostki organizacyjna Kościoła katolickiego – są instytucjami gromadzącymi depozytariuszy we wspólnoty wiernych, z proboszczami na czele. Księża ci współpracują w ustalaniu trasy procesji. Biorą także czynny udział w spotkaniach i publikacjach poświęconych tradycji, zabierają głos w audycjach radiowych, programach telewizyjnych i w filmach, ale przede wszystkim swoją aprobującą postawą wspierają starania depozytariuszy w trakcie wnioskowania o wpisy na listy dziedzictwa, o środki na ochronę tradycji jak i całym w procesie ochrony dziedzictwa. Na tym samym, bazowym poziomie, plasuje się organizacja pozarządowa, założona przez parafian spycimierskich i proboszcza, nazwą podkreślająca parafialny charakter święta i wspólnoty depozytariuszy: Parafialne Stowarzyszenie „Spycimierskie Boże Ciało”. Organizecję wspiera we wszystkich działaniach Ochotnicza Straż Pożarna w Spycimierzu, zarówno jeśli chodzi o współorganizację święta, jak i różnego rodzaju spotkań.

poziom gminNy

Kolejny krąg interesariuszy można utożsamić z gminą (w naszym przypadku – gminami wiejsko-miejskimi), co wynika z lokalnego charakteru analizowanych form dziedzictwa. Nie można wyobrazić sobie efektywnej ochrony dziedzictwa niematerialnego bez zaangażowania burmistrzów, wydziałów gminy (np. ds. promocji), a także organów i instytucji gminnych, jak choćby tych odpowiedzialnych za wnioskowanie o dofinansowania i ich rozliczanie (Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Uniejowie, Miejsko-Gminny Ośrodek Działalności Kulturalnej w Ujeździe) oraz za współorganizację i promocję różnorodnych wydarzeń (Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Uniejowie, lokalne media). W wieloetapowych procesach ważne funkcje na poziomie jednostek samorządu terytorialnego spełniają sołtysi, będący depozytariuszami dziedzictwa oraz rady miejskie, w których skład notabene również wchodzą spycimierscy i opolscy depozytariusze. Warto zauważyć, że w przypadku gminy Ujazd, burmistrz jako mieszkaniec wsi Zimna Wódka, jest również członkiem wspólnoty układającej kwietne dywany, więc jest pełnoprawnym depozytariuszem tradycji. Z kolei burmistrz Uniejowa, choć nienależący do grona depozytariuszy, inicjował założenie Parafialnego Stowarzyszenia „Spycimierskie Boże Ciało”, udostępnia swoje pola do zbierania kwiatów na dywany a także był jednym z sygnatariuszy wpisu tradycji spycimierskiej na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

W wyniku wspólnego wpisu na Listę UNESCO trzy gminy – Ujazd, Leśnica (pow. strzelecki) i Uniejów (pow. poddębicki) – podjęły inicjatywę podpisania porozumienia o współpracy na niwie ochrony swoich tradycji.

Dwie sąsiadujące gminy opolskie – Ujazd i Leśnica – współdziałają bezpośrednio, także z interesariuszami kolejnego kręgu – starostwa powiatowego, które partycypuje w kosztach, organizując spotkania partnerskie. Instytucja starostwa, jak Powiatowe Centrum Kultury w Strzelcach Opolskich, bierze na siebie organizację i prowadzenie warsztatów, a wraz ze starostwem zajmuje się działaniami promocyjnymi na rzecz dziedzictwa z terenu dwóch gmin.

Poziom regionalny i ponadregionalny

Na następny krąg interesariuszy – regionalny i ponadregionalny – składa się kilka typów podmiotów. Jednym są ponadregionalne organizacje pozarządowe, jak intensywnie i wieloaspektowo działająca na Opolszczyźnie Fundacja Dla Dziedzictwa, drugim – instytucje naukowo-badawcze, jak Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Śląski w Opolu, a także szkoły doktorskie i muzea, z których specjaliści zapraszani są do prowadzenia badań, sporządzania ekspertyz, formułowania rekomendacji, prowadzenie wykładów i warsztatów. Dodajmy, że zachowana jest ciągłość pokoleń badaczy poprzez udział doktorantów i studentów w projektach dotyczących niematerialnego dziedzictwa Spycimierza i czterech miejscowości Opolszczyzny. Do tego kręgu interesariuszy zaliczyć należy fotografów, fotografików, filmowców, którzy stale włączani są do działań służących profesjonalnej dokumentacji tradycji. Tu też plasują się firmy kreatywne, specjalizujące się w promocji czy prowadzeniu stron internetowych oraz regionalne media i oddziały regionalne mediów ogólnopolskich, jak TVP Opole, „Niedziela” i liczne rozgłośnie radiowe, które przyczyniają się do dokumentacji, promocji i wzmacniania tradycji.

Poziom ogólnopolski i centralny

Poziom ogólnopolski i centralny – to ostatni krąg interesariuszy, z którymi na terenie Polski współdziałają depozytariusze i władze samorządowe. Wymienić należy najpierw Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, prowadzącego m.in. programy wsparcia finansowego w postaci programu „Kultura Ludowa i Tradycyjna” (w tym dwa zadania dedykowane dziedzictwu niematerialnemu oraz programy Narodowego Centrum Kultury „EtnoPolska”). Departament Ochrony Zabytków MKiDN z kolei odpowiedzialny jest m.in. za aplikację o wpis na listę UNESCO, zaś Narodowy Instytut Dziedzictwa prowadzi krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego, a wraz z oddziałami terenowymi (tu wydatnie wyróżnia się oddział opolski) – utrzymuje bezpośredni kontakt z depozytariuszami, wspiera ich aplikacje o wpisy na listy dziedzictwa, jak też służy warsztatami, szkoleniami i programami edukacyjnymi. W przypadku tradycji kwietnych dywanów na Opolszczyźnie, w działania ochronne zaangażował się również Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – Oddział w Opolu, a w przypadku dziedzictwa gminy Uniejów – Narodowy Instytut Samorządu Terytorialnego. Tutejsi depozytariusze wraz z urzędem gminy nawiązali również współpracę z Polskim Komitetem do spraw UNESCO, który m.in. obejmuje patronatem wybrane uniejowskie inicjatywy.

Konkluzja: Depozytariusze są najważniejsi

W ochronie dziedzictwa niematerialnego bierze udział wiele podmiotów i rola każdego jest bardzo ważna, niemniej nie ma ochrony dziedzictwa niematerialnego w myśl Konwencji UNESCO z 2003 roku bez poziomu najważniejszego i bazowego – wspólnoty depozytariuszy. Gromadzenie kapitału społecznego i eksperckiego przez jednostki lokalnego samorządu wokół i na rzecz dziedzictwa niematerialnego może przynieść dobre efekty tylko i wyłącznie wtedy, gdy wszyscy interesariusze będą pamiętali, że pracują na rzecz wspólnoty depozytariuszy, wzmacniając jej potencjał i spójność oraz wspierając w świadomym, swobodnym i w pełni dobrowolnym kontynuowaniu tradycji.

Dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS, Instytut Nauk o Kulturze UMCS, Katedra niematerialnego dziedzictwa kulturowego.