Ile tracimy na niedofinansowaniu zabytków? Rozmowa z dyrektor NID dr hab. Katarzyną Zalasińską

Z dyrektor NID, dr hab. Katarzyną Zalasińską rozmawiamy m.in o tym, co zyskujemy dbając o zabytki, ile kosztuje utrzymanie obiektu zabytkowego i czy jest to dobre dla klimatu. Rozmowę przeprowadziła Monika Ciura z Zespołu ds. Komunikacji NID.

Czy ochrona zabytków się opłaca?

Oczywiście. Zabytki to nie tylko gwarant stabilności kultury. Dbałość o zabytki się po prostu opłaca. Bieżąca opieka nad zabytkowymi obiektami i umiejętne wykorzystanie ich potencjału społeczno-gospodarczego wzmacnia i rozwija rynek budownictwa, nieruchomości, sektory turystyki, kultury i kreatywny.

Czy możemy ten wpływ zbadać?

Nie jest to łatwe, niestety nadal prowadzimy zbyt mało badań i gromadzimy zbyt mało danych dotyczących procesów zachodzących w i wokół zabytków, które ukazywałyby dokładnie społeczno-gospodarcze oddziaływania dziedzictwa kulturowego. Od lat Narodowy Instytut Dziedzictwa prowadzi nie tylko takie działania, ale również promuje prowadzenie takich badań poprzez interdyscyplinarną współpracę z badaczami. Przykładem takiej współpracy jest chociażby niezwykle ważna pozycja, dostępna w Księgarni Instytutu pt. Skąd czerpać dane statystyczne o dziedzictwie? Biuletyn dla naukowców https://ksiegarnia.nid.pl/wp-content/uploads/2023/08/Skad-czerpac-dane-statystyczne-o-dziedzictwie.-Biuletyn-dla-naukowcow.pdf

Niezwykle ważną analizą przygotowaną w ostatnim czasie na rzecz Narodowego Instytutu Dziedzictwa, która stanowi podstawę merytoryczną wielu podejmowanych przez Instytut działań, jest opracowanie pn.: Zabytki i pieniądze. Sacrum i profanum czy dwie strony jednego medalu? Obszary oddziaływania i koszty zaniechania opieki nad zabytkami nieruchomymi ze szczególnym uwzględnieniem obszaru odpowiedzialności samorządu terytorialnego w Polsce, autorstwa dr Katarzyny Agnieszki Obłąkowskiej i dr Artura Bartoszewicza. Badania te wykazały, w jakich obszarach, w jakich branżach i ile tracimy na niedofinansowaniu przez państwo prac przy zabytkach.

Zatem porozmawiajmy o wynikach tych badań: czy dbałość o zabytki przynosi realne oszczędności?

Zdecydowanie tak. Bieżąca dbałość o zabytki, konserwacja zapobiegawcza, jest absolutnie kluczowa. Te korzyści płynące z właściwej opieki nad obiektami zabytkowymi były przed kilkoma laty przedmiotem badań prowadzonych na Węgrzech¹. Wykonano wówczas symulacje kosztów renowacji sześciu różnych typów budynków: młyna, domu wiejskiego, małej i większej willi, kościoła oraz kamienicy, które nie były remontowane od co najmniej 15 lat. Następnie określono prognozowane koszty utrzymania ciągłego tych obiektów. Z tych analiz wyciągnięto średnie roczne koszty dla obu scenariuszy.

Okazało się, że regularna konserwacja zabytków jest bardziej opłacalna finansowo niż sporadyczne remonty. Koszty utrzymania są niższe, gdy obiekty są systematycznie konserwowane niż w przypadku renowacji po długotrwałym zaniedbaniu. Oszczędności wynikające z regularnej opieki nad zabytkami, które zapobiegają ich degradacji, wahały się od 16% do 84% w zależności od typu budynku. Inwestycje w zabytki dają długoterminowe korzyści, ponieważ trwałość odnowionych zasobów (szacuje się, że poszczególne elementy konstrukcyjne mogą przetrwać od 10 do 500 lat) znacząco zmniejsza koszty utrzymania i przedłuża okres, w którym obiekt może generować zyski.

Jakie są dalsze korzyści?

Utrzymanie obiektów zabytkowych we właściwym stanie ma również bardzo pozytywny wpływ na środowisko. Zachowanie istniejących struktur, zamiast budowania nowych, pozwala na zachowanie tzw. szarej energii, co przekłada się na mniejsze zużycie energii pierwotnej i redukcję emisji CO2 do atmosfery, co jest istotne w kontekście zmian klimatycznych.

Już w 2007 roku, New Economics Foundation (NEF) przedstawiła analizę, która rzuca światło na korzyści płynące z ochrony zabytkowych budynków przed zniszczeniem. Z ich badań wynika, że emisja dwutlenku węgla związana z budową nowego obiektu, w porównaniu do renowacji istniejącego zabytku, może być nawet 70 razy większa². Oprócz kwestii emisji CO2, pod uwagę można wziąć również generowanie odpadów i koszty ich utylizacji, które pojawiają się w przypadku rozbiórki.

Późniejsze dane wskazują, że sektor budowlany był odpowiedzialny za prawie 40% globalnej emisji CO2 oraz za produkcję ponad pół miliarda ton odpadów rocznie. W obliczu tych danych, ponowne wykorzystanie istniejących obiektów i materiałów budowlanych jawi się jako kluczowa strategia w dążeniu do zrównoważonego rozwoju. Zachowanie i adaptacja zabytków to nie tylko ukłon w kierunku przeszłości, ale też ważny element w walce z negatywnym wpływem działalności człowieka na środowisko naturalne³.

Remonty konserwatorskie, to rozwój sektora budowlanego w szczególności przedsiębiorstw budowlanych w segmencie obiektów historycznych, a także tworzenie nowych miejsc pracy zarówno tych związanych z opieką nad zabytkową materią, jak i z wykorzystaniem turystycznego potencjału dziedzictwa. Wyzwania stawiane przed konserwatorami inspirują również wykorzystywanie nowoczesnych technologii i otwierają pole do innowacji w tym zakresie.

Można zatem powiedzieć, że dziedzictwo pobudza kreatywność?

Z badań realizowanych na zlecenie NID wynika, że dobrze utrzymane zabytki nieruchome oraz historyczne dzielnice miast są obszarami, gdzie najczęściej dochodzi do innowacji i narodzin nowych koncepcji. Kwestie te zostały zbadane chociażby w 2013 roku przez Heritage Lottery Fund z Wielkiej Brytanii, przy współudziale Oxford Economics i specjalistów z Colliers International⁴. Zabytki mają też pozytywny wpływ na proces nauki i pomagają w koncentracji. W Polsce do rejestru zabytków wpisanych jest prawie tysiąc obiektów o funkcjach edukacyjnych, tj. szkoły i zespoły szkół, szkoły wyższe, biblioteki, obserwatoria, budynki dydaktyczne, internaty.

Miejsca bezpośredniego kontaktu z dziedzictwem kulturowym odgrywają ważną rolę w sektorze kreatywnym, będąc skarbnicą idei, wartości, symboli i wzorców, które inspirują twórców. Historyczne obiekty przyciągają więc przedsiębiorstwa z tego sektora, poszukujące nietypowej atmosfery czy estetyki. Dodatkowo przynoszą one korzyści ekonomiczne. Według powyżej przytaczanego badania, firmy działające w zabytkowych obiektach wykazują wysoką produktywność. Miasta i kraje bogate w dziedzictwo kulturowe przyciągają do siebie pracowników i kadrę kierowniczą.

Czy to koniec korzyści?

Oddziaływanie społeczno-gospodarcze dziedzictwa jest znacznie szersze. Można by było podawać jeszcze wiele innych obszarów, chociażby ochrony zdrowia, w tym zdrowia psychicznego. Tu szczególną rolę odgrywa i odgrywać będzie chociażby wpływ historycznych założeń zieleni na poprawę kondycji psycho-fizycznej. Już dzisiaj nasi partnerzy z Ukrainy poprzez terapię w takich przestrzeniach leczą objawy stresu pourazowego żołnierzy ukraińskich. Na podobnych założeniach opiera się opracowany przez Marka Lemiesza, wybitnego polskiego eksperta z doświadczeniem z misji w Iraku i Afganistanie, projekt ArcheoWeteran, który miałby wspierać powrót do zdrowia psychicznego weteranów, żołnierzy poprzez udział w badaniach archeologicznych.

Czyli nie chodzi wyłącznie o korzyści finansowe?

One są niezwykle ważne, gdyż łatwiej jest przekonać do pewnych idei i wartości mówiąc językiem pieniądza. Ale rzeczywiście korzyści płynące z ochrony zabytków są znacznie ważniejsze.

Zaniechanie inwestycji przy zabytkach skutkuje osłabieniem stabilności systemu kulturowego, bowiem zabytki nieruchome stanowią istotny budulec stabilności integracji systemu kulturowego jako elementu ojczyzny, co stanowi jeden z filarów bezpieczeństwa państwa.

Wróćmy jednak do pieniędzy. Jaki jest zatem potencjał rozwojowy zasobu zabytkowego, jeżeli zapewnilibyśmy mu odpowiednie wsparcie finansowe. Bo trzeba najpierw zainwestować, prawda?

Badania prowadzone na nasze potrzeby wykazały, że jeżeli dokonamy mądrej reformy systemu finansowania prac przy zabytkach w Polsce, to w ciągu najbliższych 20 lat moglibyśmy zaobserwować korzystną zmianę w wielu obszarach. Można tu wymienić polski sektor budowlany z większym zaangażowaniem i wysokimi kompetencjami w zakresie konserwacji i restauracji zabytków nieruchomych oraz ze wzrastającym udziałem prac restauracyjnych i konserwacyjnych przy budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych. Niezwykle ważna jest też oszczędność energii i CO2 dzięki konserwacji i restauracji zabytków. Oczywistą korzyścią byłaby również rozwijająca się turystyka dziedzictwa kulturowego, zarówno w zakresie turystyki krajowej, jak i przyjazdowej. To również rozwijający się sektor kreatywny inspirowany przez dziedzictwo, a także rozwój nowych technologii na potrzeby opieki nad zabytkami.

Korzyści są jednak dalej idące – to również wzrost prestiżu Polski na arenie międzynarodowej oraz wzrost dumy Polaków z Polski z powodu zadbanych i użytkowanych przestrzeni historycznych. Wśród wniosków z prowadzonych badań znalazły się korzyści takie jak m.in. powstanie nowych miejsc pracy w sektorze budowlanym, w turystyce dziedzictwa, w sektorze kultury i kreatywnym, w edukacji oraz w nowych technologiach, wzrost kapitału społecznego w oparciu o współpracę wokół kwestii restauracji i konserwacji zabytków oraz przyciąganie do Polski specjalistów o wysokich kompetencjach dzięki oferowaniu kulturalnej, zadbanej oraz bezpiecznej przestrzeni do życia z rysem historycznym. Słowem – same korzyści. Wymagają one jednak umiejętności i wiedzy, jak ten potencjał wykorzystać.

Podsumowując, utrzymanie zabytkowych budynków w dobrym stanie, zgodnie z ideą stałej opieki nad zabytkami, zapewniającą bieżącą konserwację, nie tylko zapobiega utracie dziedzictwa kulturowego, ale jest także opłacalne ze względów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych.

Przypisy:

1 Kutasi D., Vidovszky I. (2011). The cost effectiveness of continuous maintenance for monuments and historic buildings, „Periodica Polytechnica Architecture” 41 (2010), s. 57–61

2 New Economics Foundation (2007). Value Added: the economic, social, and environmental benefits from creating incentives for the repair, maintenance, and use of historic buildings, United Kingdom: The Prince’s Regeneration Trust, Appendix 3 The environmental impact of new build and restoration, s. 16, 18.

3 Foster G. (2020). Circular economy strategies for adaptive reuse of cultural heritage buildings to reduce environmental impacts, „Resources, Conservation and Recycling” 2020, vol. 151.

4 Heritage Lottery Fund (2013). New ideas need old buildings,  https://www.heritagefund.org.uk/sites/default/files/media/research/new_ideas_old_buildings_2013.pdf (dostęp: 05.06.2022), s. 2-4