Ekomuzeum – sieciowa oferta edukacyjno-turystyczna

Ekomuzeum staje się coraz popularniejszą metodą zachowania i prezentacji dziedzictwa, które polega na współpracy sieciowej na poziomie lokalnym czy regionalnym. Pozwala nie tylko na aktywną ochronę i kultywowanie lokalnych tradycji (np. zwyczaje, wytwórczość), lecz także na kreowanie ofert turystycznych i edukacyjnych. Czym jest ekomuzeum? Jakie elementy mogą się składać na atrakcyjną sieć? Gdzie i jakimi metodami je tworzyć? Jak działają ekomuzea? Artykuł wprowadza w metodykę tworzenia i funkcjonowania ekomuzeum.

Czym jest ekomuzeum

Według definicji International Council of Museums (ICOM) ekomuzeum jest instytucją, która bada i wykorzystuje – metodami naukowymi, edukacyjnymi i kulturowymi – całe dziedzictwo danej społeczności, a także zarządza nim, uwzględniając środowisko naturalne i otoczenie kulturowe. Ekomuzeum stanowi sieć rozproszonych w terenie obiektów, które tworzą żywą kolekcję, obrazującą wartości przyrodnicze i kulturowe regionu oraz dorobek jego mieszkańców. Wyjątkowy charakter regionu jest prezentowany jako wypadkowa warunków naturalnych i działalności ludzi, historycznej i obecnej (B. Kazior, Ekomuzeum – metoda prezentacji lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, w: Biuletyn Dobry Start, nr 5, Warszawa 2013, s. 16–19).

Co się składa na ekomuzealną sieć

Ekomuzeum składa się z pięciu podstawowych elementów, które powinny być zaprojektowane w całościowej koncepcji i stopniowo lub równocześnie rozwijane w trakcie jego tworzenia:

1. Centrum informacyjno-dokumentacyjne – zespół ludzi odpowiedzialnych za koordynację, promocję, realizację wizji ekomuzeum oraz prowadzenie działalności naukowo-badawczej, wydawniczej, informacyjnej i marketing. Centrum, zwykle zlokalizowane w jednym z punktów ekomuzealnych, tworzone jest przez podmiot, który dysponuje zapleczem umożliwiającym pełnienie wszystkich tych funkcji (np. lokalną organizację, muzeum, izbę regionalną).
2. Sieć rozproszonych w terenie atrakcji w postaci różnorodnych miejsc i obiektów prezentujących lokalną przyrodę, historię i kulturę. Ważnym kryterium włączenia do sieci ekomuzeum jest ich autentyzm, walory artystyczne i poznawcze oraz dostępność.
3. Warsztaty i pokazy, podczas których miejscowi producenci, rzemieślnicy i artyści demonstrują proces produkcyjny i twórczy (np. garncarz przy kole garncarskim, kowal pracujący w kuźni czy wikliniarz). Przynajmniej w części z tych obiektów oferuje się również gościom udział w warsztatach, podczas których sami mogą spróbować swoich możliwości (np. ulepić garnek czy wypleść koszyk).
4. Sieć oznakowanych ścieżek i szlaków, które ułatwią przemieszczanie się między poszczególnymi punktami ekomuzeum. Temu celowi służy też tworzenie i udostępnianie map we wszystkich obiektach i na ulotkach.
5. Cykliczne i okazjonalne imprezy, które nie tylko pozwalają uatrakcyjnić ofertę ekomuzeum, ale też dają odwiedzającym szansę na zapoznanie się z lokalnymi zwyczajami i tradycjami. Warto stworzyć kalendarz imprez tak, aby turyści mogli zaplanować z wyprzedzeniem udział w interesującym ich wydarzeniu.

Proces tworzenia i rozwijania ekomuzeum

Tworzenie ekomuzeum to proces, w który zaangażowane są osoby zainteresowane ochroną i prezentacją lokalnego dziedzictwa, przede wszystkim lokalni twórcy, właściciele ciekawych obiektów, animatorzy kultury, pasjonaci lokalnej przyrody i kultury, którzy wspólnie wypracowują i wdrażają koncepcję ekomuzeum i współpracują, tworząc uzupełniającą się ofertę turystyczno-edukacyjną dla odwiedzających.

Pierwszym krokiem do tworzenia ekomuzeum jest wieloaspektowa analiza zarówno zasobów lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, jak i infrastruktury i potencjału organizacyjnego obszaru, na którym jest tworzone. Kolejne etapy tworzenia ekomuzeum obejmują wspólną pracę nad koncepcją ekomuzeum, projektem wizualizacji, sposobem funkcjonowania i zarządzania, promocją, tworzeniem wspólnych ofert, marketingiem. Ważne, żeby na tym etapie wyłonić koordynatora – organizację, która będzie odpowiedzialna za funkcjonowanie całego ekomuzeum. Organizacja ta wspiera wszystkich partnerów we wdrożeniu koncepcji, czuwa nad spójnością i jakością realizacji, a na dalszych etapach zarządza jego funkcjonowaniem. Często też zaangażowane jest w wypracowanie sieciowych ofert i ich marketing. Ekomuzeum jest przedsięwzięciem dynamicznym, poszerza się o nowe atrakcje, miejsca, wydarzenia, włącza kolejnych partnerów, stale uatrakcyjniając ofertę.

Ekomuzeum można tworzyć na terenie jednej gminy, szczególnie jeśli gmina jest bogata w walory dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturowego i może zaoferować potencjalnym zwiedzającym ciekawą i zróżnicowaną ofertę spędzenia czasu. Tak funkcjonuje od ponad dziesięciu lat Ekomuzeum Lanckorona.

Korzystnie jest jednak współpracować z innymi gminami w ramach spójnego przyrodniczo, kulturowo czy historycznie obszaru/regionu i utworzyć ekomuzeum, korzystając z zasobów dziedzictwa większego terytorium. Przykładem takiego przedsięwzięcia jest Ekomuzeum Doliny Karpia, utworzone w 2014 roku.

Niezależnie od wielkości obszaru i charakteru ekomuzeum jego stworzenie wymaga zaangażowania wszystkich zainteresowanych osób i instytucji oraz współpracy na każdym etapie (warsztaty, spotkania robocze, wizyty studialne, realizacja wspólnych ustaleń). Osoba czy instytucja, która inicjuje i koordynuje proces tworzenia ekomuzeum, powinna wspierać komunikację między partnerami i zapewnić ich udział w zarządzaniu wspólnym przedsięwzięciem.

Jak to działa?

Ekomuzeum zwykle jest tworzone przez współpracę wszystkich partnerów – osób i instytucji.

Podstawy organizacyjne i zasady jego funkcjonowania są zawarte w regulaminie wypracowanym wspólnie przez wszystkich jego partnerów. Regulamin określa prawa i obowiązki wszystkich partnerów, zasady przyjmowania nowych partnerów oraz wskazuje instytucję, która jest koordynatorem ekomuzeum i nadaje jej określone uprawnienia. Wszyscy zaangażowani podpisują deklarację współpracy, która jest potwierdzeniem uczestnictwa w sieci. Ona też określa wspólne kryteria dotyczące charakteru obiektów, miejsc czy ofert ekomuzealnych. Służą one zapewnieniu jakości i spójności ekomuzeum i stanowią podstawę do przyjmowania nowych partnerów czy ewentualnie eliminowania takich, którzy znacząco zmienili sposób swojego działania i nie jest on już zgodny z przyjętymi zasadami prezentacji dziedzictwa. O atrakcyjności ekomuzeum decyduje bowiem wysokiej jakości oferta edukacyjno-turystyczna nie tylko całej sieci, ale też indywidualna każdego partnera, który ją współtworzy. Dobrze byłoby, gdyby partnerzy znali nawzajem swoje oferty z autopsji (wewnętrzne wizyty studialne dla partnerów), ponieważ mogą wtedy polecać je swoim gościom i tworzyć dobrze uzupełniające się oferty wspólne. Sprawnemu funkcjonowaniu ekomuzeum sprzyja stworzenie spójnego systemu wizualizacji, podkreślającego przynależność do jednej sieci (jednorodne tablice informacyjne, tabliczki na obiektach – zawsze z mapą całego ekomuzeum, wspólne ulotki, ewentualnie wspólny layout ulotek indywidualnych, strona internetowa, aplikacja mobilna, logo).

Ekomuzea na świecie

Koncepcja ekomuzeum powstała we Francji w latach sześćdziesiątych XX wieku. Obecnie powstają ekomuzea na całym świecie. Ich cele są różne: niektóre z nich stanowią przedsięwzięcia typowo edukacyjne, inne chcą stworzyć produkt turystyczny albo przybliżyć lokalne dziedzictwo. Jedne ograniczają swoją działalność do terenu miejscowości czy gminy, drugie – wręcz przeciwnie – mogą zajmować ogromny obszar. Ecomuseum Bergslagen (http://ekomuseum.se) w Szwecji jest jednym z największych ekomuzeów. Skupia się na prezentacji historii przemysłu metalurgicznego i przemian terenu, na którym się rozwijał. Szwedzka placówka działa od blisko 30 lat i zrzesza liczne grono partnerów instytucjonalnych i pasjonatów, dla których zachowanie i przybliżanie innym ludziom dziedzictwa stanowi ważny cel w życiu. Z kolei innym przykładem ekomuzeum jest stosunkowo młode Écomusée Municipal d’Approuague-Kaw, Régina (http://www.emak-regina.fr) w Gujanie Francuskiej. Lokalni działacze próbują wypromować bogate walory lokalnej przyrody i zrównoważoną wytwórczość, która rozwinęła się dzięki niej. Dzięki ekomuzeum zorganizowano manufakturę czekolady, manufakturę wyrobów drewnianych, spływy rzeką Approuague, wycieczki w głąb Puszczy Amazońskiej.

Źródła:

Kazior B., Ekomuzeum – metoda prezentacji lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, w: Biuletyn Dobry Start, nr 5, Warszawa 2013.

http://www.ekomuseum.se (dostęp: 20.09.2017)

http://www.emak-regina.fr (dostęp: 20.09.2017)

Autor: Barbara Kazior