Drzewo problemów – narzędzie diagnozy

Jest to metoda, która może być zastosowana do porządkowania występujących w jednostkach samorządu terytorialnego (JST) barier/problemów rozwoju. Może być wykorzystana w procesie budowania dokumentów zarządzania rozwojem (w tym także zarządzania dziedzictwem) zarówno jako metoda główna (i jedyna), jak i uzupełniającą, np. do analizy SWOT.

Możemy stworzyć jedno ogólne drzewo problemów dla problemów rozwojowych JST, ale możemy je opracować także tylko dla obszaru analizy (diagnozy) strategicznej dziedzictwa (w przypadku budowania dokumentów odnoszących się do zarządzania dziedzictwem) lub dla kilku obszarów tematycznych analizy diagnostycznej (np. osobne drzewa problemów dla obszaru tematycznego: społeczeństwo, gospodarka, infrastruktura, kultura itd.; podział na analizowane obszary tematyczne zależy od specyfiki JST). Z punktu widzenia poszukiwania potencjału rozwojowego dziedzictwa istotniejsze jest budowanie drzewa problemów obejmującego wszystkie aspekty rozwoju, gdyż można wtedy przeanalizować i pokazać zależności przyczynowo-skutkowe związane z wykorzystaniem dziedzictwa jako czynnika rozwojowego. W budowaniu drzewa problemów można wydzielić następujące etapy:

1. Etap pierwszy – listowanie – polega na identyfikacji problemów/barier rozwojowych lub związanych z dziedzictwem. Tworzy się listę problemów, wskazuje wszystkie problemy/bariery, nie rozpatruje się ich rangi ani wpływu na procesy rozwojowe.
2. Etap drugi – grupowanie problemów podobnych (pogrupowanie na obszary tematyczne, np. wydzielenie tych związanych z dziedzictwem) oraz grupowanie problemów terytorialnie, (np. na te, które dotyczą całego terytorium, jak i te dotyczące jakiś konkretnych obszarów).
3. Etap trzeci – poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych i wskazanie problemu kluczowego (czyli tego, który generuje najwięcej problemów, a jego skutki są najbardziej odczuwalne dla większości interesariuszy procesu rozwojowego)[1] .

Biorąc pod uwagę tematykę bazy wiedzy, zostaną zaprezentowane dwa podejścia (dwie ścieżki) do budowania drzewa problemów (rys. 1).

W dalszej części opracowania obie ścieżki zostaną rozpisane krok po kroku z podaniem przykładów inspirowanych pracą ekspercką oraz pracą w grupach podczas warsztatów odbywających się w ramach szkoleń z zakresu zarządzania dziedzictwem.

ŚCIEŻKA 1. BUDUJEMY DRZEWO PROBLEMÓW DLA OBSZARU TEMATYCZNEGO DZIEDZICTWO

Krok 1. Listujemy (identyfikujemy) problemy naszej JST związanych z zarządzaniem dziedzictwem

Prace te możemy przeprowadzać w zespole partycypacyjnym obejmującym interesariuszy dziedzictwa – zyskujemy wtedy możliwie szerokie podejście do barier uwzględniające nie tylko zdanie władz gminy, ale także społeczności lokalnej, właścicieli zabytków oraz organizacji społecznych działających na rzecz dziedzictwa. Przykładowa lista zdiagnozowanych problemów w obszarze dziedzictwo:

1. Nie w pełni rozpoznane zasoby lokalnego dziedzictwa.
2. Brak dokumentów programowania lokalnego odnoszących się do dziedzictwa, np. gminnego programu opieki nad zabytkami (GPOZ).
3. Niewielkie zainteresowanie społeczności lokalnej zabytkami.
4. Niski priorytet dziedzictwa w lokalnej polityce rozwoju.
5. Brak organizacji społecznych działających w zakresie opieki nad zabytkami i ochrony zabytków.
6. Brak pomysłu na wykorzystanie dziedzictwa jako elementu rozwoju lokalnego.
7. Niewielka, niewystarczająca współpraca pomiędzy lokalnymi instytucjami kultury.
8. Skomplikowane, niezrozumiale przepisy prawne.
9. Brak dostępnych szkoleń z zakresu zarządzania dziedzictwem.
10. Braki w wiedzy i kompetencjach urzędników zajmujących się dziedzictwem jako kolejnym obszarem tematycznym (bariera/problem szczególnie w mniejszych gminach, posiadających niewielki zasób pracowników – często dziedzictwo przypisane jest więc do planowania przestrzennego czy promocji).
11. Obecność na terenie gminy zabytków, które utraciły swoje funkcje (np. obiektów sakralnych, które pozostały na terenach, gdzie nie ma już parafii, wiernych).
12. Zły stan techniczny niektórych zabytków.
13. Nieuregulowane sprawy własnościowe związane z obiektami zabytkowymi.
14. Niewielkie środki finansowe przeznaczane na dziedzictwo.

Krok 2. Grupujemy problemy podobne

Wylistowane w kroku 1. problemy, można pogrupować tematycznie. Na przykład problemy związane z lokalną polityką w stosunku do dziedzictwa: brak dokumentów programowania lokalnego odnoszących się do dziedzictwa (np. GPOZ), niski priorytet dziedzictwa w lokalnej polityce rozwoju, brak pomysłu na wykorzystanie dziedzictwa jako elementu rozwoju lokalnego, braki w wiedzy i kompetencjach urzędników zajmujących się dziedzictwem, niewielkie środki finansowe przeznaczane na dziedzictwo.

Inny przykład to problemy związane z niewielkim zaangażowaniem społecznym na rzecz dziedzictwa: niewielkie zainteresowanie społeczności lokalnej zabytkami, brak organizacji społecznych działających w zakresie opieki nad zabytkami i ochrony zabytków, niewielka, niewystarczająca współpraca pomiędzy lokalnymi instytucjami kultury.

Krok 3. Poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych i wskazanie problemu kluczowego

Przykład: poważnym problemem/barierą w zarządzaniu dziedzictwem jest brak pomysłu na wykorzystanie dziedzictwa jako elementu rozwoju lokalnego. Wynika to z braku dokumentów programowania lokalnego odnoszących się do dziedzictwa (np. GPOZ) i niewielkiego zainteresowania społeczności lokalnej zabytkami. Przez to zabytki tracą swoje funkcje (np. obiekty sakralne, które pozostały na terenach, gdzie nie ma już parafii, wiernych), są w złym stanie technicznym, w lokalnej polityce rozwoju dbanie o dziedzictwo ma niski priorytet.

Efektem prac na tym etapie jest poniższa propozycja drzewa problemów:

ŚCIEŻKA 2. BUDUJEMY DRZEWO PROBLEMÓW ODNOSZĄCE SIĘ DO WSZYSTKICH ELEMENTÓW (OBSZARÓW TEMATYCZNYCH) ROZWOJU

Krok 1. Listujemy (identyfikujemy) wszystkie problemy rozwojowe naszej JST

Prace w ramach tego kroku możemy przeprowadzać w zespole partycypacyjnym obejmującym różne grupy interesariuszy. Możliwe jest dokonanie podziału na grupy robocze, które opracowują drzewa problemów tematycznie, przykładowe obszary (tematy) analiz to: społeczeństwo, gospodarka, środowisko. Można też pracować nad drzewem problemów bez podziału tematycznego – zyskujemy wtedy możliwie szerokie podejście do barier rozwojowych. Efektem prac na tym etapie jest ogólna lista problemów rozwojowych lub też lista barier podzielonych na obszary tematyczne.

Przykładowa lista zdiagnozowanych problemów gminy:

1. Niewystarczające środki finansowe przeznaczane na rozwój.
2. Problemy demograficzne – starzenie się ludności.
3. Zróżnicowany dostęp do usług publicznych.
4. Zróżnicowany rozwój podstawowej infrastruktury komunalnej na terenie gminy.
5. Emigracja zarobkowa (szczególnie osób młodych).
6. Występowanie na terenie gminy obszarów trudnych do zagospodarowania (obszary objęte formami ochrony przyrody i ochroną konserwatorską).
7. Nie w pełni rozpoznane zasoby (potencjały i aktywa rozwoju gminy).
8. Niewielkie zainteresowanie społeczności lokalnej kreowaniem kierunków rozwoju gminy.
9. Słaba integracja społeczna.
10. Wzrastające zapotrzebowanie na usługi społeczne związane ze zdrowiem.
11. Niespełnione wymogi prawne względem posiadania dokumentów kształtujących politykę lokalną (np. brak GPOZ).
12. Obecność na terenie gminy zabytków, które utraciły swoje funkcje przy równoczesnym braku miejsc integracji społecznej.
13. Zbyt dużo obciążeń (obowiązków) JST związanych z przygotowaniem dokumentów lokalnych.

Krok 2. Grupujemy problemy podobne

Jeśli w kroku 1. drzewa problemów podzieliliśmy tematycznie, to na tym etapie pozostaje określić, czy wskazane problemy rozwojowe występują na obszarze całej JST, czy też punktowo, w konkretnych miejscach. Jeśli w kroku 1. wylistowano wszystkie problemy rozwojowe bez podziału na kategorie tematyczne, to w kroku 2. wykonujemy dodatkowo także tę pracę, wskazując problemy specyficzne dla sfery (obszaru tematycznego) społecznej, gospodarczej, środowiskowej.

Krok 3. Poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych i wskazanie problemu kluczowego

Przykład: bardzo istotnym problemem jest zróżnicowanie na małej powierzchni (na obszarze gminy) poziomu jakości życia. Przyczynami tego problemu to m.in. występowanie na terenie gminy obszarów trudnych do zagospodarowania (obszary objęte formami ochrony przyrody i ochroną konserwatorską), nie w pełni rozpoznane zasoby (potencjały i aktywa rozwoju gminy), niewielkie zainteresowanie społeczności lokalnej kreowaniem kierunków rozwoju gminy, niewielkie środki finansowe przeznaczone na rozwój. Może to skutkować: emigracją zarobkową (szczególnie osób młodych), słabą integracją społeczną, wzrastającym zapotrzebowaniem na usługi społeczne związane ze zdrowiem.

Efektem prac na tym etapie jest następująca propozycja drzewa problemów (kolorem zielonym oznaczono te bariery/problemy, które wiążą się z dziedzictwem):

[1] por. W. Dziemianowicz, P. Nowicka, A. Dąbrowska, K. Szmigiel-Rawska, Planowanie strategiczne. Poradnik dla pracowników administracji publicznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012, s. 121–125.

Źródła

Dziemianowicz W., Szmigiel-Rawska K., Nowicka P., Dąbrowska A., Planowanie strategiczne. Poradnik dla pracowników administracji publicznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012.

Autor: Paulina Legutko-Kobus