Domus Dei. Dostępność zabytkowych kościołów w perspektywie upodmiotowienia osób z niepełnosprawnością fizyczną – fotoetnograficzne analizy obiektów dostępu

Wprowadzenie

Dostępność przestrzeni publicznych, w tym instytucji kulturalnych i religijnych stanowi jeden z kluczowych aspektów problematyki inkluzji społecznej oraz kulturowej osób z niepełnosprawnością (Snyder, Mitchell, 2006; Borowska-Beszta, 2012, 2021). Należałoby zatem poddać dyskusji dostępność kościołów różnych wyznań i dzięki temu uzyskać dane na temat faktycznej możliwości uczestnictwa osób z niepełnosprawnościami w rezerwuarach kultury religijnej. Z perspektywy Kościoła katolickiego uczestnictwo osób z niepełnosprawnością w jego działaniach jest związane z budowaniem wspólnoty chrześcijańskiej stanowiącej Kościół. Właściwe w tym kontekście są uwagi J. Nowińskiego (2011) o rozumieniu wspólnoty i jej roli w kościele jako przestrzeni sakralnej. Autor – za św. Augustynem – napisał, że „zbieżność terminu określającego chrześcijańską wspólnotę i jej sakralną budowlę nie jest przypadkowa”, co dobitnie podkreśla stwierdzenie św. Augustyna: „Ten kościół [ecclesia – Janusz Nowiński] uczyniono dla was, lecz wy bardziej jesteście Kościołem” (Nowiński, 2011 s. 271). Dostępność do obiektów i budynków sakralnych, analizowana z punktu widzenia aktywizacji życiowej oraz wzmacniania uczestnictwa osób niepełnosprawnych w działaniach organizacji i instytucji Kościoła, jest także realizacją ich osobistego upodmiotowienia.

Upodmiotowienie dostępu w założeniach teoretycznych

Upodmiotowienie to pojęcie stanowiące tłumaczenie angielskiego terminu „empowerment”. (Szarfenberg, 2006, s. 36). Czasami słowo „empowerment” jest tłumaczone jako upełnomocnienie (Sztobryn-Giercuszkiewicz, 2018, s. 30). Oba pojęcia są stosowane w polskiej literaturze nauk społecznych. W niniejszym artykule zadbanie o swobodną dostępność obiektów sakralnych dla osób z różnorodną niepełnosprawnością jest interpretowane zarówno jako budowanie wspólnoty inkluzyjnej w świątyniach, jak też upodmiotowianie osób z niepełnosprawnością w Kościele. Upodmiotowienie w świątyniach, analizowane w wymiarze indywidualnym, wiąże się z dostępem do budynków sakralnych i uczestnictwem osób z niepełnosprawnością w praktykach religijnych, liturgii odprawianej w przestrzeniach kościołów. Dodatkowo pojęcie to jest rozpatrywane w niniejszym artykule jako fenomen przejmowania kontroli nad własnym życiem (Zimmerman, Rappaport, 1988) dzięki takiemu dostępowi, realizowanemu przez osoby z niepełnosprawnością, parafian chcących wziąć udział w praktykach religijnych. Inne wymiary upodmiotowienia poprzez wspomniany dostęp i uczestnictwo w liturgii związane są z symbolicznym „oddaniem władzy nad sobą” osobie z niepełnosprawnością oraz respektowaniem, możliwie najpełniej, samodzielności jej decyzji związanych z realizacją dostępu do i w kościele. Założenie upodmiotowienia nabiera szczególnego znaczenia w przypadku osób ze złożonymi i widocznymi niepełnosprawnościami. Takie osoby są stereotypowo postrzegane jako niesamodzielne, potrzebujące ochrony i – co jest bardziej powszechne – wymagające kontroli społecznej lub ze strony rodziny.  W tym rozumieniu „oddanie władzy” nad decyzjami i wyborami osobom z niepełnosprawnością – upodmiotowienie – oznacza i to, że bez względu na złożoność widocznej niepełnosprawności fizycznej (np. spastycznego czterokończynowego m.p.d., fokomelii, amelii, wrodzonej łamliwości kości, przepukliny oponowo-rdzeniowej, dystrofii mięśniowej, choroby neurodegeneracyjnej, deformacji twarzy bądź innej części ciała czy też amputacji jako niepełnosprawności nabytej) parafianie w różnym wieku, dzięki udogodnieniom technologicznym lub architektonicznym, mają swobodny dostęp do świątyń i mogą najpełniej jak to możliwe, samodzielnie z niego korzystać lub przy pomocy asystenta, jeśli dana niepełnosprawność tego wymaga. Z drugiej strony, jak podkreśla C. Zastrow (2010), upodmiotowienie („empowerment”) jest procesem pomagania osobom, rodzinom, grupom i społecznościom w zwiększaniu kontroli osobistej, międzyludzkiej nad własnymi sprawami (Zastrow, 2010 s. 577). W tym rozumieniu dana wspólnota Kościoła, organizacja kościelna wspiera szeroko rozumiany dostęp i tworzenie obiektów dostępu dla osób z niepełnosprawnościami, a także rozwijanie wielostronnych możliwości korzystania z praktyk religijnych i kulturowych w odpowiednio dostosowanych budynkach kościołów. Upodmiotowienie oznacza zatem zapewnienie przez wspólnoty Kościoła swobodnego, najpełniej samodzielnego i osobistego dostępu do przestrzeni kościelnej użytkownikom  wózków i balkoników, tak aby te osoby nie musiały korzystać z pomocy członków rodziny, przyjaciół lub asystentów. Dostęp taki nazywam dostępem upodmiotawiającym. Oczywiście to rozwiązanie nie wyklucza w żaden sposób rodzinnego uczestnictwa w praktykach duchowych. Stwarza jednak możliwość niezależnego działania poprzez samodzielność związaną ze zmniejszoną kontrolą społeczną, rodzinną nad osobami z niepełnosprawnością i – jak powiedziałby A. Wojciechowski (2001) – wprowadzaniem przez nie własnego porządku w otaczającą rzeczywistość. Własnym porządkiem będzie proces samodzielnego wejścia przy pomocy balkonika, kul lub wjechania na wózku do obiektu sakralnego i swobodnego poruszania się w nim. Tak rozumiane upodmiotowienie osób z niepełnosprawnością fizyczną w Kościele ma na celu stworzenie przestrzeni dostępnej dla parafian lub pątników z niepełnosprawnościami, wzmocnienie ich uczestnictwa we wspólnotach i praktykach religijnych, a także otwarcie Kościoła na podejmowanie praktyk kulturowych przez szerszą grupę osób, np. turystów z niepełnosprawnościami zwiedzających zabytkowe świątynie. Warto zaznaczyć, że w Polsce istnieje niewiele danych i raportów z badań dotyczących rzeczywistego dostępu do świątyń osób z niepełnosprawnościami i ich poruszania się wewnątrz obiektów religijnych, zwłaszcza zabytkowych kościołów. Istnieje jednakże w literaturze nauk społecznych i teologicznych pewna krytyka bieżącego stanu niewystarczającej dostępności choćby architektonicznej, wskazana przez duchowieństwo akademickie, m.in. przez W. Janochę (2011), czy teologów, m.in. B. Szostka (2017). Obaj ci autorzy lokalizują obszary niezadowalającego stanu dostępności przestrzeni fizycznych Kościoła katolickiego dla parafian z różnorodnymi niepełnosprawnościami i szczególnymi potrzebami. W. Janocha (2011) stwierdził, że w niewielkim procencie zrealizowano warunki dostępności dla osób z niepełnosprawnością. Badacz skoncentrował się też na wskazaniu elementów, o które należałoby zadbać, czyli o podjazdy (pochylnie), specjalne miejsca siedzące, optymalną szerokość drzwi i miejsca parkingowe. Janocha (2011) zwrócił ponadto uwagę na pewien ważny aspekt, a mianowicie na znaczenie dobrego samopoczucia osób z niepełnosprawnością w parafiach. O ten czynnik również należałoby zadbać na drodze poprawiania dostępności (Janocha, 2011 s. 51). Z kolei Szostek (2017) wskazał analogiczne bariery architektoniczne, takie jak brak podjazdów, przystosowanych wejść dla użytkowników wózków, utrudnienia bądź elementy architektury powodujące bariery i wykluczające parafian z obecności w świątyniach (Szostek, 2017 s. 195). Trudności i ograniczenia dostępu wskazane przez powyższych autorów – którzy rozpatrują środowiska organizacji i instytucji religijnych, niedostatek danych i raportów z badań społecznych oraz kulturowych dotyczących dostępności fizycznej i architektonicznej polskich kościołów rzymskokatolickich – stanowią kluczowe aspekty podjęcia referowanych poniżej fragmentów badań terenowych. Zaprezentowane analizy materialnych obiektów dostępu stanowią efekt kilkuletnich badań fotoetnograficznych (2019-2021), ugruntowanych w studiach nad niepełnosprawnością (Berger, 2013), pedagogice kultury (Gajda, 2006) i antropologii materialnej (Hoffer, 2004). Prowadzone analizy obiektów dostępu oparte są na badaniach kierowanych danymi – data-driven research – oraz koncepcjach badań muzealnych opartych na rzeczach – object based-research (Chatterjee, Hannan, Thomson, 2015). Istota badań opiera się tutaj na założeniu, że obiekt materialny, rozumiany jako artefakt kulturowy, stanowi element kluczowy zarówno w konstruowaniu wiedzy, co podkreśla Dewey (1899), jak też w konstruowaniu znaczeń i budowaniu kapitału kulturowego, na co wskazuje Rowe (Rowe, 2002, s. 21). Zasadniczą kwestią w prowadzonych analizach jest rola obiektów (artefaktów) dostępu w budowaniu kapitału kulturowego parafii, wewnątrz rezerwuarów kultury religijnej. Kapitałem kulturowym będzie w tym rozumieniu wspólnota chrześcijańska tworzona w Kościele, akceptująca osoby z różnorodną niepełnosprawnością. Jakie obiekty dostępu tworzą zatem w ramach niniejszego opracowania znaczenia kulturowe i są elementami budowania kapitału kulturowego? Przyjęte tu założenia teoretyczne wskazują, że materialny obiekt dostępu (artefakt), czyli stworzona dostępność to: pochylnia, podnośnik, winda, dostępne bramy główne oraz bramki boczne i tylne, brak krawężników, płaski teren wokół kościoła, brak progu i dostępność drzwi głównych lub bocznych do kruchty, dostępność z kruchty do korpusu nawowego kościoła – nawy głównej i naw bocznych – oraz dostępność konfesjonałów.

Upodmiotowienie w treściach założeń dostępności i adaptacji przestrzeni architektonicznej

Dostępność fizyczna i architektoniczna przestrzeni instytucji Kościoła katolickiego ma wiele możliwych kontekstów analiz. Kluczowymi w niniejszym opracowaniu są wspomniane założenia uwzględniające w większym stopniu treści i symboliczne znaczenie danego obiektu dostępu (przestrzeni bez krawężników, progów, pochylni czy podjazdu, wind, aranżacji w kierunku szerokich przestrzeni itp.) niż jego technologiczny lub techniczny aspekt. Zatem wszelkie udogodnienia, analizowane w świątyniach, traktowane są jako obiekty materialne (artefakty) kodujące znaczenia danego postrzegania i rozumienia potrzeb starszych parafian oraz osób z niepełnosprawnością, a także konstruowania podejścia do niepełnosprawności w danych wspólnotach Kościoła. Warto dodać, że upodmiotowienie w zakresie minimalizacji barier urbanistycznych i architektonicznych zostało zaznaczone w dokumentach prawnych, począwszy od Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku 13 grudnia 2006 roku (Dz.U. z 2012 r., poz. 1169) i ratyfikowanej w Polsce w 2012 roku; Ponadto w Komunikacie KE KOM (2010) 636 z 15 listopada 2010 roku Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier. Upodmiotowienie przez dostępność do obiektów publicznych i na drodze dostępności cyfrowej zostało uwzględnione w głównych polskich aktach prawnych i ustawach z 2019 roku. Są to: Ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. O dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych oraz Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. O zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U. 2019, poz. 1696). Ustawa z 19 lipca 2021 r. precyzuje zakres semantyczny pojęcia osoba ze szczególnymi potrzebami. To mianowicie osoba:

„która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami” (s. 1).

Warto zwrócić uwagę, że powyższa definicja zawiera elementy upodmiotowienia. Po pierwsze, stosuje sformułowanie osoba, uwzględniające godność osobową podmiotów ze szczególnymi potrzebami; po drugie, uwzględnia czynniki wewnętrzne i zewnętrzne jako konstrukty niepełnosprawności. Zatem definicja ta obejmuje zakresem semantycznym nie tylko osoby z niepełnosprawnościami fizycznymi – wrodzonymi i nabytymi – ale również osoby starsze. Art 4. wspomnianej Ustawy wskazuje na konieczność uwzględniania projektowania uniwersalnego w obiektach publicznych, zastosowania racjonalnych rozwiązań przy jednoczesnym usuwaniu barier. Art  6. precyzuje natomiast rozumienie minimalnych wymagań w zakresie zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Są to: dostępność architektoniczna, zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni budynku oraz instalacja urządzeń technicznych i rozwiązań umożliwiających dostęp do pomieszczeń. Przechodząc do dalszych analiz indywidualnego upodmiotowienia, warto zauważyć, że pojęcie to ma w tle warunek symbolicznego lub realnego przekazania „władzy”, kontroli nad sobą i kontroli przestrzeni osobie z niepełnosprawnością. Być może warunki dotyczące kontroli nad sobą i przestrzenią będą bardziej zrozumiałe, gdy uwzględnimy fakt, że w polskich i zagranicznych przestrzeniach publicznych dochodzi niestety do naruszania prywatności i kontroli osób niepełnosprawnych przez osoby pełnosprawne. Innymi słowy, pełnosprawni naruszają prywatność użytkowników wózków, zapominając o tym, że wózek stanowi przestrzeń prywatną danej osoby. Naruszanie takiej przestrzeni odbywa się choćby poprzez nagłe dotykanie wózka albo siadanie na jego oparciach, popychanie wózków bez pytania użytkownika czy „przestawianie” osób korzystających z wózków w przestrzeniach publicznych, aby utorować sobie drogę, jeśli ktoś się spieszy. To są tylko niektóre przykłady niewłaściwych zachowań nacechowanych próbami kontroli osób z niepełnosprawnością i ich przestrzeni osobistych.  W tak zarysowanym tle upodmiotowienie jest rozumiane jako umocnienie danej osoby w jej decyzjach dotyczących najpełniej samodzielnego wejścia do kościoła, w wybranym dowolnie czasie, zgodnie z własną wolą uczestnictwa w praktykach religijnych bądź kulturowych. Opracowanie specjalistyczne z zakresu dostępności architektonicznej i fizycznej autorstwa M. Brutkowskiego i in. (2017) precyzuje definicję projektowania uniwersalnego, które:

„jest strategicznym podejściem do planowania i projektowania zarówno produktów, jak i odpowiedniego otoczenia, mających na celu promowanie społeczeństwa włączającego wszystkich obywateli oraz zapewniającego im pełną równość oraz możliwość uczestnictwa w życiu społecznym” (s.5).

W  odniesieniu do minimalnej przestrzeni (tzw. skrajni) autorzy określają w centymetrach indywidualne potrzeby osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych. Poniżej przytaczam wybrane przykłady, związane z treścią niniejszego artykułu. Pełnosprawny człowiek ma więc potrzebę skrajni = 67,5 cm; osoba starsza, poruszająca się przy pomocy laski, potrzebuje skrajni = 75 cm; osoba korzystająca z balkonika ma potrzeby skrajni = 85 cm; użytkownik wózka tradycyjnego i o napędzie mechanicznym potrzebuje skrajni = 80 cm; użytkownik dwóch kul potrzebuje skrajni = 95 cm. Dodatkowo autorzy analizują potrzeby skrajni użytkowników wózków korzystających z pomocy asystentów = 160 cm (s. 6). Wskazują także na potrzeby użytkowników wózków w zakresie manewrowania. Zatem skręt o 90⁰ wymaga przestrzeni 150 x 150 cm, pełny obrót wózka – przestrzeni 170 x 170 cm; skręt w czasie jazdy o 90⁰ wymaga przestrzeni 150 x 180 cm, a obrót o 180⁰ lub 360⁰ wokół osi nieruchomego obiektu wymaga 200 x 200 cm przestrzeni (Brutkowski i in. 2017, s. 8). Z kolei D. Przybyszewski i K. Kowalski (2020) podkreślają, że dostosowanie przestrzeni do potrzeb osób z niepełnosprawnością nie jest jedynie związane z dodaniem do budynku podjazdu (pochylni). Dodają przy tym, że „spotykanym błędem jest też zbyt duże nachylenie albo brak spoczników” (s. 6) oraz podkreślają, że pochylnia nie może być ani zbyt długa – co męczy osoby z niepełnosprawnością – ani zbyt stroma. Pochylnie powinny mieć za to poręcze o okrągłym przekroju i nie powinny być nadmiernie oddalone od siebie. Poręcze rozstawione zbyt szeroko uniemożliwią bowiem osobie z niepełnosprawnością samodzielność dostępu (Przybyszewski, Kowalski 2020). Zaplanowanie i realizacja właściwego podjazdu oraz innych adaptacji przestrzeni wymaga wiedzy specjalistycznej – architektonicznej, technologicznej – lecz nie jest zadaniem prostym ze względu na indywidualne wymagania osób z niepełnosprawnościami.

Szkic założeń badawczych

Pełny terenowy projekt badawczy został skonstruowany w perspektywie studiów nad niepełnosprawnością i teoretycznych modeli niepełnosprawności (religijnego, medycznego, społecznego i kulturowego), a także w kontekście istniejących konstruktów niepełnosprawności: tabu, „podczłowieka” lub osoby (Borowska-Beszta, 2021). Badania pozwoliły na dekodowanie głębszych znaczeń związanych z zagadnieniami wskazanymi poniżej. Te problemy badawcze, formułowane w kilkuletnim projekcie, uwzględniały kolejno: a) kwestie charakteru i znaczenia tworzonego dostępu, b) koncepcje niepełnosprawności zakodowanej w obiektach dostępu, c) koncepcje inkluzji kulturowej zakodowanej w artefaktach dostępu (Borowska-Beszta, 2021), d) koncepcje podejścia do niepełnosprawności, e) koncepcje transmitowanej wiedzy kulturowej, zakodowanej i konstruowanej w dostępie do świątyń oraz f) koncepcje transmitowanej wiedzy kulturowej, zakodowanej i konstruowanej w symbolice obiektów dostępu. Każdy ze sformułowanych problemów badawczych uwzględniał sprecyzowany, odrębny zestaw pytań. W niniejszym opracowaniu chciałabym odpowiedzieć na następujące pytanie badawcze:

• jakie rozwiązania tworzonego dostępu do zabytkowych kościołów katolickich ilustrują dobre praktyki dostępu i upodmiotowienia parafian z niepełnosprawnością fizyczną?

Poniższy fragment badań fotoetnograficznych obejmuje prace terenowe prowadzone przez autorkę artykułu w dwóch etapach: od stycznia 2019 do końca sierpnia 2020 (w województwie kujawsko-pomorskim – 20 miesięcy) i od września 2020 – do chwili obecnej (w województwach: kujawsko-pomorskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim, mazowieckim i podlaskim – 15 miesięcy). Pierwszy etap badań terenowych był związany z wielostronnymi analizami dostępności fizycznej i architektonicznej obszaru przykościelnego (np. terenu dookoła kościoła, parkingów, bramek)), a także dostępu do drzwi głównych lub bocznych, dostępu w obrębie kruchty, dostępu do korpusu nawowego z uwzględnieniem nawy głównej i naw bocznych oraz dostępu do konfesjonału – dla osób z dysfunkcjami w sferze ruchu (użytkowników wózków, balkoników). Analizy dotyczyły też symbolicznych znaczeń tworzonego dostępu. Etap ten obejmował gromadzenie danych fotograficznych w 72 świątyniach rzymskokatolickich województwa kujawsko-pomorskiego, wybudowanych między XII a XIX wiekiem w stylach: gotyckim, renesansowym, barokowym, manierystycznym i mieszanym (Borowska-Beszta 2021). Drugi etap badań to stałe gromadzenie danych dodatkowo w województwach: mazowieckim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i podlaskim oraz analizy dostępności świątyń zabytkowych zbudowanych w XX wieku (neogotyckich, neoromańskich, modernistycznych i innych) Obecnie badaniom poddano 73 zabytkowe kościoły. Założenia pełnego projektu badawczego prowadzonego od stycznia 2019 roku uwzględniały skoncentrowanie się na zbadaniu dostępności w świątyniach rzymskokatolickich czyli dominującego wyznania w Polsce – według GUS (2020) 91,1% mieszkańców Polski zadeklarowało w 2020 roku przynależność do tego wyznania. Jednak od roku 2021 gromadzenie danych realizowane jest dodatkowo w monasterach i cerkwiach prawosławnych województwa podlaskiego. W niniejszym tekście zostaną przeanalizowane egzemplifikacje dobrych praktyk tworzenia dostępności fizycznej w zbadanych łącznie 145 kościołach katolickich województw: kujawsko-pomorskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, mazowieckiego i podlaskiego.

Dostęp upodmiotawiający  do przestrzeni zabytkowych obiektów Kościoła katolickiego wybranych województw

Odpowiadając na postawione pytanie badawcze, dobre praktyki dostępności zostały zaobserwowane w części analizowanych 145 świątyń, których przykłady zaprezentowano poniżej. Chciałabym dodać, że w badanych 145 kościołach istniała zauważalna dysproporcja między jakością dostępności tworzonej przy zabytkowych kościołach wielkomiejskich, małomiasteczkowych i wiejskich, na korzyść wielkomiejskich, jakkolwiek zdarzały się wyjątki i odpowiednie dostosowania w mniejszych miejscowościach lub na wsiach. Dobre praktyki tworzenia dostępu upodmiotowiającego obejmowały dbałość władz danej świątyni o następujące aspekty przestrzeni dostępu, a zarazem upodmiotowienia osób z niepełnosprawnością fizyczną:

• Swobodny, pozbawiony progów dostęp do terenów kościelnych przez bramę główną, lub bramki boczne albo tylne.
• Dostęp do bramy i bramek umożliwiony z chodników miejskich, wiejskich albo z parkingów.
• Swobodny dostęp dookoła świątyń – jako ułatwienie dla osób korzystających z wózków. Wiązało się to z dobrą nawierzchnią podłoża wokół kościołów, umożliwiającą bezpieczne i łatwe poruszanie się.
• Swobodny dostęp przez drzwi główne lub boczne – bez progów – albo odpowiednio dostosowana pochylnia.
• Swobodny, pozbawiony progów dostęp do krucht przez drzwi główne lub boczne.
• Swobodny dostęp z krucht do korpusu nawowego, w tym nawy głównej, bocznych i konfesjonałów.

W analizowanych 145 kościołach pojawiały się nierzadko problematyczne rozwiązania dostosowań, w tym problemy tzw. częściowego dostępu, pewnych paradoksów konstrukcyjnych bądź funkcjonalnych, albo zupełnego braku dostępności wybranych świątyń. Tym kwestiom poświęcone są artykuły lub pełne raporty już opublikowane (np. Borowska-Beszta, 2021) albo będące w procesie publikacyjnym. Poniżej zamieszczam wybrane przykłady ilustrujące dobre praktyki dostępu upodmiotowiającego osoby z niepełnosprawnością we wspólnotach Kościoła.

Konkluzja

Wskazane powyżej przykłady dobrych praktyk ilustrują dostępność wspartą obiektami dostępu (artefaktami) znajdującymi się w pięciu województwach i dogodną organizację przestrzeni kościelnych. Stanowią one fragment kilkuletnich badań terenowych. Odpowiadając na pytanie badawcze postawione w niniejszym artykule, chcę wskazać następujące konteksty dostępu upodmiotowiajacego. Wspomniana dostępność do terenu Kościoła oznacza pozbawione progów i schodów bramy, bramki boczne lub tylne (fot. 1) oraz dobrą nawierzchnię dostępu do terenu świątyni; płaski dostęp do drzwi głównych, otwarte szerokie skrzydło lub skrzydła stanowiące ułatwienie, a także dogodny dostęp do kruchty (fot. 2). Upodmiotowiającym dostępem jest też zamontowanie pochylni wyposażonej w spocznię (fot. 3) lub podnośnika pionowego – windy osobowej (fot. 4). Ponadto dobre praktyki obejmują swobodny dostęp z kruchty do korpusu nawowego (fot. 5 ) i dostęp do korpusu nawowego poprzez wewnętrzną pochylnię (fot. 6). Kolejnym dobrym przykładem jest dostępność w korpusach nawowych świątyń (fot. 7 i 8). Warto podkreślić, że otwarte skrzydło lub skrzydła drzwi głównych albo bocznych znakomicie ułatwiają dostęp i stanowią jednocześnie symboliczne zaproszenie do odwiedzenia świątyni. Badania terenowe dostępności i jej znaczenia w zabytkowych świątyniach innych wyznań są nadal kontynuowane przez autorkę.

Bibliografia

GUS. (2020). https://stat.gov.pl/pl/tematyka/inne-badania/wyznania-religijne/wyznania-wyznaniowe-w-polsce-2015-2018,1,2.html (dostęp: 28.11.2021).

Berger, R. J. (2013). Introducing Disability Studies. Boulder: Lynne Rienner Publishers, Inc.

Borowska-Beszta, B. (2012). Niepełnosprawność w kontekstach kulturowych i teoretycznych. Kraków: Impuls.

Borowska-Beszta, B. (2021). Artefakty inkluzji kulturowej osób z niepełnosprawnością fizyczną w badaniu dostępności zabytkowych sanktuariów. Raport z foto-etnografii obiektu. „Przegląd Badań Edukacyjnych” 34, 69-91. DOI https://doi.org/10.12775/PBE.2021.020  https://apcz.umk.pl/PBE/article/view/34294/30657

Brutkowski M., Jordan, S. Kunc, K., Robakowska E., Subocz, M. (2017). Standardy dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami, uwzględniając koncepcję uniwersalnego projektowania – poradnik. Warszawa: Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa.

Chatterjee, H, J., Hannan, L., Thomson L. (2015). An Introduction to Object-Based Learning and Multisensory Engagement. London: Routledge.

Dewey, J. (1899). The School and Society, Being Three Lectures. (Supplemented by a Statement of the University Elementary School). Chicago: The University of Chicago Press.

Gajda, J. (2006). Pedagogika kultury w zarysie. Kraków: Impuls.

Hodder, I. (2004). The Meanings of Things. Material culture and symbolic expression. Department of Archaeology, University of Cambridge. Abington,  Oxon: Routledge.

Janocha, W. (2011). Religijność osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Studium socjologiczno-pastoralne. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Nowiński, J. (2011). Sakralna przestrzeń: charakterystyka oraz wybrane treści ideowe i symboliczne Seminare. „Poszukiwania naukowe” 29, 269-283.

Przybyszewski D., Kowalski K. (2020). ABC Dostępności: P jak Pochylnia. http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/933493;jsessionid=AE44602A8642CD0D3749816969D1DC73 (dostęp: 28.11.2021).

Rowe, S. (2002). The role of objects in active, distributed meaning-making. w: Perspectives on object-centered learning in museums, (s. 19-36). Red. S. G. Paris, Mahwah, New Jersey, Lonfon.: Lawrence Erlbaum Associates.

Snyder, S., Mitchell, D. (2006). Cultural locations of disability, Chicago: University of Chicago Press.

Szarfenberg, R. (2006). Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady. Warszawa: Instytut Polityki Społecznej Uniwersytet Warszawski.

Sztorbyn-Giercuszkiewicz, J. (2018). Szanse i ograniczenia kształcenia akademickiego osób z niepełnosprawnościami w Polsce – perspektywa socjologiczna. Łódź: Politechnika Łódzka.

Szostek, B. (2017). Wykluczenie społeczne osób niepełnosprawnych. Rys problematyki z perspektywy  pastoralisty, Warszawskie Studia Pastoralne, UKSW XII 2 (35),187-197, https://doi.org/10.21697/wsp.2017.12.2.35.11

Zastrow, C. (2010). Social Work and Social Welfare Empowering People,  Belmont: George Williams College of Aurora Learning Brooks

Zimmerman, M. A., Rappaport J. (1988). Citizen Participation, Perceived Control and Psychological Empowerment, “American Journal of Community Psychology” 1988, 16, (5): 725-750. DOI: https://doi.org/10.1007/BF00930023

Autor: Dr hab. Beata Borowska-Beszta, prof. UMK, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu