Czym jest Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami?

Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami to dokument strategiczny uchwalany przez Radę Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DZ.U. z 2018 r., poz.2067, z późn. zm.).

Dokument ten określa cele administracji rządowej oraz podległych jej służb i instytucji w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na okres czterech lat. Wskazuje on także szczegółowo kierunki działań i zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, jak również warunki i sposób ich finansowania oraz harmonogram ich realizacji.

Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest tylko jednym ze szczebli zarządzania strategicznego ochroną i opieką nad zabytkami w Polsce opisanym w ustawie. Analogiczne dokumenty powstają także na poziomie wojewódzkim, powiatowym i gminnym.

Ostatni Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami obowiązywał w latach 2014-2017 (uchwała nr 125/204 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r.), a jego głównym celem było: „Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków”. Był to pierwszy tego rodzaju dokument strategiczny na poziomie centralnym, który – pomimo swoich wad – wyznaczył kierunek zmian w zarządzaniu ochroną zabytków i opieką nad zabytkami w Polsce.

W sierpniu 2019 roku uchwałą nr 82 Rady Ministrów ogłoszony został Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019-2022. Jego głównym celem jest: „Stworzenie warunków dla zapewnienia efektywnej ochrony i opieki nad zabytkami”. Zgodnie z założeniami twórców programu będzie on realizowany poprzez trzy cele szczegółowe, którym przypisano odpowiednie kierunki działań oraz zadania i projekty, dla których z kolei określono harmonogram wskaźników realizacji.

Koordynację programu na lata 2019-2022 powierzono Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa, który ma za zadanie dążyć do aktywizacji i zaangażowania w podejmowane działania jak największej liczby podmiotów zajmujących się ochroną zabytków i opieką nad zabytkami w Polsce.

Jednym z kierunków działań programu jest wzmocnienie systemu ochrony dziedzictwa kulturowego na poziomie lokalnym. W ramach tego kierunku planowana jest realizacja zadań, których bezpośrednimi interesariuszami są przedstawiciele samorządów.

Zadania skierowane do samorządów można podzielić na trzy kategorie: edukacyjne, doradcze i promocyjne.

Edukacja

Do zadań edukacyjnych należą między innymi:

– szkolenia w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym z uwzględnieniem zagadnień z zakresu planowania przestrzennego i dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. W czasie trwania programu na lata 2019-2022 przewidziano przeszkolenie przedstawicieli minimum 180 jednostek samorządu terytorialnego;

– szkolenia w zakresie planowania i rewitalizacji zasobu dziedzictwa kulturowego. Pilotażowym szkoleniem będą objęci przedstawiciele minimum ośmiu gmin w Polsce;

– wydanie zaktualizowanej wersji podręcznika Dziedzictwo obok mnie – poradnik zarządzania dziedzictwem w gminach;

– rozbudowa portalu informacyjnego dla samorządów www.samorząd.nid.pl.

Doradztwo

Krajowy program na lata 2019-2022 zakłada powołanie w wybranych Oddziałach Terenowych Narodowego Instytutu Dziedzictwa (OT NID) pięciu centrów kompetencji ds. uwzględniania dziedzictwa kulturowego w procesach rewitalizacyjnych w gminach. Centra te będą odpowiedzialne za przeprowadzenie pilotażowych szkoleń dla gmin w zakresie planowania i rewitalizacji zasobu dziedzictwa kulturowego. Do ich zadań należeć ma również wsparcie gmin tworzących lub aktualizujących gminne programy rewitalizacji bądź zmieniających podstawę prawną prowadzonej rewitalizacji z lokalnych programów rozwoju na gminne programy rewitalizacji.

OT NID, pełniąc rolę centrów kompetencji, wspólnie z wybranymi gminami przeprowadzą także proces identyfikacji dziedzictwa, szacowania jego wartości oraz wskażą właściwy sposób jego ochrony i zagospodarowania w procesie rewitalizacyjnym. Zadanie to w latach 2019-2022 będzie miało charakter pilotażowy, dlatego też twórcy Krajowego programu określili, że ma powstać jedynie osiem takich opracowań. Jeżeli ta forma współpracy z gminami okaże się skuteczna i korzystna, zapewne zostanie rozwinięta w kolejnej edycji Krajowego programu.

Kolejnym organem doradczym, którego powołanie jest planowane w ramach struktury organizacyjnej NID-u, jest Centrum Architektury Drewnianej. Ma ono stanowić między innymi punkt kontaktowy wspierający opiekunów architektury i budownictwa drewnianego we właściwej opiece nad tym zasobem zabytkowym. Otwarcie Centrum planowane jest na rok 2021 w willi „U Dziadka” w Otwocku.

Promocja

Twórcom Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami bardzo zależy na tym, aby programy opieki nad zabytkami powstawały i były wdrażane na poziomie gmin. Obowiązek ten narzuca na nie przywoływana już Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DZ.U. z 2018 r., poz.2067, z późn. zm.), jednak jego realizacja pozostawia wiele do życzenia. Z danych GUS wynika, że jedynie 33 procent gmin w Polsce wdrożyło gminny program opieki nad zabytkami. Generalny Konserwator Zabytków chciałby nagrodzić gminy, którym się to udało, a tym samym wypromować i upowszechnić najlepsze wzorce. W tym celu w roku 2020 po raz pierwszy ogłoszony zostanie konkurs Generalnego Konserwatora Zabytków nagradzający gminy za modelowe wdrożenie programu opieki nad zabytkami.

Zadania, w których bezpośrednią grupą docelową są samorządy, stanowią tylko część ogółu zadań określonych przez twórców Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019-2022. Spośród pozostałych warto wymienić te, które także będą realizowane na terenie konkretnych gmin, powiatów czy województw, jak na przykład archeologiczne badania powierzchniowe, rejestracja zabytków ruchomych na wypadek kradzieży, warsztaty edukacyjne w szkołach czy wydarzenia popularyzatorskie oparte na pracy wolontariuszy dofinansowywane z programu „Wspólnie dla dziedzictwa”.

Duży rozstrzał tematyczny przedstawionych tu zadań obrazuje, jak szeroko zakrojonym dokumentem jest Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019 -2022 oraz jak wiele zróżnicowanych działań obejmuje.

Autor: Aleksandra Szczepańska

Źródło: Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019-2022