Budżet partycypacyjny w kontekście dbałości o dziedzictwo kulturowe

Budżet partycypacyjny kojarzy się z dopuszczeniem mieszkańców do corocznego współdecydowania o celach, na jakie przeznaczana jest część gminnych wydatków.  Zazwyczaj są to kwoty nieprzekraczające 1% budżetu gminy. Wśród projektów zgłaszanych przez mieszkańców pojawiają się także te dotyczące aspektów ochrony dziedzictwa (np. architektonicznego). Jednak gminne budżety partycypacyjne nie są konstruowane specjalnie z myślą o dziedzictwie, ale o ogóle potrzeb mieszkańców, które z natury rzeczy skupiają się na codziennych potrzebach poruszania się po mieście, wypoczynku, wyposażenia okolicy zamieszkania w niezbędną infrastrukturę.

Warto spojrzeć na budżet partycypacyjny jako na narzędzie, które można wykorzystać do konkretnych celów i wyspecjalizować je w zależności od potrzeb, np. właśnie na potrzeby ochrony dziedzictwa. Proces ten powinien obejmować takie działania, jak: wstępne konsultacje, diagnozę, kampanię konsultacyjną, warsztatów, wdrażanie, ewaluację.

Na początku należy przeprowadzić wstępne konsultacje (np. w formie warsztatów) wewnątrz instytucji, przez którą budżet będzie realizowany (np. w urzędzie gminy). Aby cały proces miał szanse powodzenia, musi być zrozumiany i akceptowany przez osoby nim zarządzające.

Następnie w celu przeprowadzenia diagnozy należy przeprowadzić badania ilościowe (np. ankiety) oraz badania jakościowe (wywiady indywidualne i fokusy). Dzięki nim uzyska się wiedzę na temat, które aspekty dotyczące dziedzictwa mają znaczenie dla mieszkańców. Osobnym problemem do rozwiązania pozostaje zaplanowanie, jak dotrzeć z badaniami do odpowiednich grup społecznych zainteresowanych tą tematyką, oraz jak zaangażować w tę problematykę grupy społeczne dotychczas niezaangażowane.

Kampania informacyjna powinna bazować na wiedzy pozyskanej na etapie diagnozy, a jej efektem powinno być zrekrutowanie uczestników do prac nad budżetem dla wcześniej założonego obszaru (w rozumieniu przestrzennym bądź tematycznym). Najlepiej, żeby grupa uczestników była maksymalnie różnorodna. Do celu akcji promocyjnej można używać materiałów drukowanych, mediów i możliwości Gminy w tym zakresie – stron internetowych, tablic ogłoszeniowych, komunikacji publicznej, należy korzystać z nadążających się okazji, np. z wydarzeń, w których biorą udział potencjalni partycypanci budżetu, żeby zaprezentować im swoje pomysły itp. Kampania może być połączona ze zbieraniem kontaktów do osób wstępnie zainteresowanych projektem.

Na etapie rekrutacji może okazać się, że pewne grupy mają nadreprezentację, a do niektórych nie udało się dotrzeć. Rozwiązaniem jest częściowa rekrutacja celowa – konkretnych osób i środowisk.

Kluczowym elementem całego procesu jest praca nad budżetem partycypacyjnym podczas warsztatów. Ze względu na to, że zazwyczaj uczestniczy w nich duża ilość osób zainteresowanych, pracę można podzielić na grupy warsztatowe. Dzięki temu uda się opracować kilka wstępnych wariantów budżetu, spośród których ostatecznie zostanie wybrany jeden. Podjęcie ostatecznej decyzji nie jest łatwe, wymaga dyskusji z uczestnikami. Organizatorzy powinni wspierać proces podejmowania decyzji profesjonalną wiedzą, a nie ingerować w jego wynik.

Dla jednostki prowadzącej projekt budżetu partycypacyjnego warsztaty to dopiero początek pracy. Budżet partycypacyjny będzie prawdopodobnie wymagał zmian w organizacji pracy, zawierania umów, ogłaszania przetargów. Kluczowe w procesie jest wdrożenie jego ustaleń w życie. Nie można doprowadzić do sytuacji, w której społeczność biorąca aktywny udział w czasochłonnym projekcie dowiaduje się, że cała praca poszła na marne, bo przeoczony został jakiś formalny szczegół lub pieniądze zostały wydane na „coś ważniejszego”. Tego typu problemy należy zidentyfikować wcześniej, podczas prac nad budżetem, to zadanie spoczywa na organizatorach.

Ewaluacja polega na zbadaniu przebiegu procesu, aby ocenić go i wyciągnąć z niego wnioski na przyszłość. Ewaluacja nie może odbywać się tylko na jego końcu. Trzeba o niej pomyśleć już na początku, aby opracować sposoby zbierania danych i wyznaczyć odpowiedzialne za to osoby.

Rezultatem budżetu partycypacyjnego dotyczącego dziedzictwa powinna być oczywiście jego realizacja. Ale nie tylko – może on stać się przyczynkiem do większego zaangażowania mieszkańców w sprawy gminy i zmiany postrzegania instytucji zajmującej się budżetem. Może wpłynąć na profesjonalizację działania stowarzyszeń, lokalnych liderów i organizacji pozarządowych, które dostrzegą efekt skoordynowanych, systemowych działań. Wdrażanie budżetu może na trwałe zmienić struktury urzędu gminy, którą trzeba będzie dostosować do nowych potrzeb. Proces może zaowocować wyłonieniem nowych liderów lokalnej społeczności, zaangażowanych w tematykę dziedzictwa.

Najważniejszym efektem tego procesu ma walor edukacyjny. Tego typu projekty zawsze przynoszą nowe doświadczenia natury organizacyjnej (zarówno dla mieszkańców, jak i organizatorów). W przypadku budżetów partycypacyjnych dotyczących dziedzictwa istotny jest wątek edukacyjny dotyczący niełatwej treści, jaką zajmują się takie budżety – czyli właśnie wartości dziedzictwa. Nasilenie działań edukacyjnych związanych z dziedzictwem powinno odbywać się na etapie kampanii informacyjnej (szersze działania, dostrzegane przez lokalną społeczność) oraz warsztatów (skierowane do zaangażowanych w proces).

Dowiedz się więcej:

Przykład zrealizowanego budżetu partycypacyjnego Domu Kultury Śródmieście Warszawa, na którym bazuje artykuł: http://partycypacja.fise.org.pl/x/893121 (dostęp: 20.09.2017)

Budżet partycypacyjny – krótka instrukcja obsługi: http://www.instytutobywatelski.pl/14426/publikacje/raporty/raport-budzet-partycypacyjny-krotka-instrukcja-obslugi 

Standardy procesów budżetu partycypacyjnego w Polsce: http://stocznia.org.pl/publikacje/standardy-procesow-budzetu-partycypacyjnego-w-polsce/

Autor: Michał Ciesielski

Współpraca merytoryczna: Agata Bulicz