Budowa systemu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego przez samorząd lokalny – przykład Spycimierza

Spycimierz jest małą wioską, leżącą w gminie wiejsko-miejskiej Uniejów (pow. poddębicki, woj. łódzkie), będącą ośrodkiem parafialnym. Zasłynął już w latach 80. XX wieku dzięki zwyczajowi układania na procesję Bożego Ciała kwietnych dywanów szerokości 1,5-2 m i długości ok. 2 km, które są dziełem całej wspólnoty parafian. Pojawienie się w Polsce narzędzia ochrony dziedzictwa w postaci Krajowej listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego, zainspirowało władze gminy do rozpoczęcia w 2016 roku szeregu działań (od założenia parafialnego stowarzyszenia począwszy) służących wpisaniu tradycji na tę listę, co miało miejsce w lutym 2018 roku. Niedługo potem – w grudniu 2021 roku – spycimierskie świętowanie, wraz z podobnymi zwyczajami na Boże Ciało w czterech wsiach Opolszczyzny (Klucz, Olszowa, Zalesie Śląskie i Zimna Wódka) trafiło na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości, prowadzoną przez UNESCO. Tym trzem równoległym i powiązanym procesom towarzyszył czwarty, zainicjowany w 2018 roku – samorząd lokalny zainicjował budowanie systemu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Przebieg i efekty procesu budowania planu ochrony dziedzictwa niematerialnego

Pierwszy etap można nazwać budowaniem kapitału eksperckiego. Burmistrz Uniejowa zaprosił bowiem na Bożego Ciała w 2018 badaczy dwóch specjalności – badaczkę folkloru i zespół geografów specjalizujących się w turyzmie – oraz fotografika-filmowca, którzy po pilotażowych badaniach i obserwacji święta zgromadzili zestaw pomysłów na dalsze działania. W toku rozmów pod egidą burmistrza, z udziałem pracowników urzędu gminy i gminnych instytucji kultury, ukształtował się pierwszy projekt pt. „Tradycja Bożego Ciała w Spycimierzu – pamięć i promocja” (program NCK „Kultura – Interwencje 2018. Etno-Polska”). Ten 3-miesięczyny pilotażowy grant łączył badania, opracowanie wyników, wydawnictwo albumowe, publikację wywiadów etnograficznych i fotografii na stronie gminy, kwerendy archiwów filmowych i muzealnych, a przede wszystkim – warsztaty i wykłady dla społeczności lokalnej z udziałem ekspertów (na temat istoty niematerialnego dziedzictwa kulturowego i zagrożeń). Na tym etapie osiągnięto zaufanie między parafianami, władzami gminy a zaproszonymi do współpracy badaczami, co zaowocowało pomysłem na systematyczne badania nakierowane na ochronę spycimierskiej tradycji w myśl Konwencji UNESCO 2003 i projektem „Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu – ochrona i wzmacnianie tradycji” (2019–2020; program MKiDN „Kultura ludowa i tradycyjna”).

Drugi etap zatem, związany z tym dwuletnim projektem, jako nadrzędny cel miał opracowanie rekomendacji do programu ochrony tradycji Spycimierskiej, jakie badacze różnych dyscyplin i specjalności (etnologia, socjologia kultury, folklorystyka, geografia turyzmu) sformułowali z myślą o parafianach i władzach gminy. Poprzedziły je gruntowne, systematyczne 2-letnie badania prowadzone przez dwa zespoły, w oparciu o autorskie narzędzia, dostosowane do potrzeb Spycimierza: etnograficzne i społeczno-przestrzenne. Kontynuowano kwerendy archiwów publicznych, kościelnych oraz filmotek w poszukiwaniu materiałów dotyczących Spycimierza i historii tutejszych obchodów Bożego Ciała. Wyniki zamieszczono na stronie internetowej gminy oraz podzielono się nimi z parafianami podczas warsztatów i wykładów. Były one poświęcone idei i praktyce ochrony dziedzictwa w myśl Konwencji UNESCO 2003, ziołom i kwiatom w kulturze ludowej, identyfikacji zagrożeń wobec spycimierskiego dziedzictwa, zagranicznym dobrym praktykom w ochronie kwietnych dywanów, idei i praktyce konsultacji społecznych w procesie ochrony dziedzictwa niematerialnego, dokumentowaniu dziedzictwa, a dla dzieci – warsztaty plastyczne o kwietnych dywanach. Parafianie odbyli też wyjazd studyjny do wybranego muzeum, gdzie przygotowano program specjalnie dla ich potrzeb. Powstało również spore archiwum fotograficzne i film (reż. J. Tatarkiewicz, 2019). Etap ten zamyka wydanie raportu z badań, zawierającego szereg ekspertyz naukowców i ich rekomendacje (blisko 340), sformułowane według specjalnie opracowanej autorskiej metodologii. Tom, dostępny jest w formie e-booka, pomyślany był jako narzędzie służące wszystkim zainteresowanym ochroną dziedzictwa niematerialnego na poziomie lokalnym, tak w Polsce, jak za granicą.

Trzeci etap to wdrażanie wybranych przez parafian i władze gminy rekomendacji i realizacja planu ochrony, czemu służy projekt spycimierski pt. „Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu w kontekście krajobrazu kulturowo-przyrodniczego” (2021–2022; program MKiDN „Kultura ludowa i tradycyjna”). Dziedzictwo niematerialne nie istnieje wszak w oderwaniu od dziedzictwa przyrodniczego, historycznego, architektonicznego, archeologicznego, kulturowego czy religijnego, co wyraźnie widać na przykładzie parafii Spycimierz, a pod względem kulturowo-historyczno-przyrodniczym krajobraz ten obejmuje obszar gminy Uniejów, wychodzi poza jej granice administracyjne oraz poza granice województwa. Drugi cel projektu to wzmocnienie potencjału depozytariuszy tradycji poprzez wielotorowe działania, jak kolejne interdyscyplinarne badania etnologów, geografów, historyków, botaników, zwieńczone wydaniem raportu z ekspertyzami i zaleceniami do holistycznej ochrony tradycji (na temat środowiska geograficznego, walorów przyrodniczych, historii wsi, budowy kościoła, krzyży i kapliczek, pamięci społecznej o wybitnych parafianach, społecznego archiwum, koncepcji produktu turystyki zrównoważonej, marki miejsca kształtowanej w oparciu o dziedzictwo niematerialne). Wzmocnieniu potencjału wspólnoty służył też szereg warsztatów (m.in. na temat produktu turystyki zrównoważonej i archiwum społecznego) oraz wykłady relacjonujące na bieżąco wyniki badań. Efektem, prócz publikacji wyników badań wraz z kolejnymi rekomendacjami, jest także przygotowanie podstaw działalności merytorycznej budowanego w Spycimierzu historyczno-edukacyjno-kulturalnego Centrum „Spycimierskie Boże Ciało”, ze szczególnym uwzględnieniem opracowania podstaw oferty edukacyjnej, założeń produktu turystyki zrównoważonej oraz zbudowania od podstaw Społecznego Archiwum Spycimierskiego.

Wszystko wskazuje na to, że wypracowana przez władze gminy Uniejów dobra praktyka budowania wraz z parafianami kolejnych elementów całościowego, gminnego systemu ochrony dziedzictwa niematerialnego, zaowocuje następnymi działaniami, ukierunkowanymi na szczegółowe aspekty, odpowiadającymi na aktualne potrzeby i zapobiegającymi bieżącym zagrożeniom.

Konkluzja. Spycimierska dobra praktyka budowania systemu ochrony dziedzictwa niematerialnego

Walory dobrej praktyki spycimierskiego sposobu budowania systemu ochrony dziedzictwa niematerialnego przejawiają się w następujących zasadach nadrzędnych, wypracowanych przez władze gminy w porozumieniu z parafianami, i wzajemnie przestrzeganych:

• władze gminne jako siła napędowa działań ochronnych oraz jako wsparcie administracyjne i finansowe dla parafian – depozytariuszy dziedzictwa niematerialnego;
• bezwzględnie przestrzegana zasada partycypacji, czyli jakiekolwiek działania (lub zaniechanie działań) dokonywane na tkance tradycji Bożego Ciała podejmowane są i realizowane za wiedzą i zgodą maksymalnie wszystkich parafian; parafianie nauczyli się zasady „nic o nas bez nas” i jej się trzymają; w modelu partycypacyjnym – odpowiadającym idei Konwencji UNESCO 2003 – decydujący głos przypada depozytariuszom;
• włączenie licznych grup interesariuszy dziedzictwa, jak badaczy, specjalistów od promocji, turyzmu itd., w tym aktywna rola księdza proboszcza;
• naukowcy nie poprzestają na osiągnięciach naukowych, ale wyniki ich badań pozostają w służbie lokalnej społeczności i władzom gminy;
• publikacje wszystkich materiałów, wypracowywanych w trakcie kształtowania planu ochrony, w wolnym dostępie na stronie internetowej gminy w celu zachęty kolejnych badaczy i praktyków do analiz i pomocy depozytariuszom;
• publikacja wszystkich materiałów i raportu z badań w wolnym dostępie na stronie internetowej gminy w celu zachęty dla innych wspólnot w Polsce do skorzystania z szeregu rekomendacji i wdrożenia ich w swoim planie ochrony;
• równoważnie wielu sfer i form działań: badań, promocji, publikacji, wykładów, warsztatów, dokumentacji filmowej i fotograficznej oraz nieustających konsultacji społecznych;
• poszanowanie prawa ochrony wizerunku i danych osobowych, transparentność działań i rozliczeń w duchu wzajemnego zaufania.

Dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS, Instytut Nauk o Kulturze UMCS, Katedra niematerialnego dziedzictwa kulturowego.