Archiwum Powernennia – czyli o tym, jak można pracować z historią mówioną

„Archiwum Powernennia – Historie Przemyskich Powrotów” to projekt skupiający się na historii mówionej, zrealizowany przez międzypokoleniowy duet animatorek związanych z przemyskich oddziałem Związku Ukraińców w Polsce (dalej jako: ZUwP). Podejmuje on temat powrotów w rodzinne strony przedstawicieli mniejszości ukraińskiej wysiedlonych na tzw. Ziemie Odzyskane w ramach akcji „Wisła” oraz ich potomków.

Kontekst

Przemyśl to miasto leżące na styku dwóch kultur: polskiej i ukraińskiej. Do II wojny światowej zamieszkiwali je również liczni Żydzi, a także przedstawiciele innych narodowości. Przez stulecia jego ulice rozbrzmiewały różnymi językami, a mieszkający tu ludzie tworzyli barwną tożsamościowo mozaikę. Niestety na skutek holokaustu, powojennych wysiedleń oraz ucieczek miejscowej inteligencji zarówno Przemyśl, jak i otaczający go region utraciły swoją kulturalną polifonię. Ukraińcy, którym udało się pozostać w mieście, w większości się zasymilowali lub ukrywali swoje pochodzenie. Sytuacja ta po dekadzie od zakończenia wojny zaczęła się jednak powoli zmieniać.
Pewna część Ukraińców wysiedlonych w akcji „Wisła” nie potrafiła zaakceptować nowego miejsca zamieszkania. Wynikało to głównie z tęsknoty za utraconą małą ojczyzną: wsią, krajobrazem i dziedzictwem kulturowym (cmentarzami, kapliczkami, świątyniami). Niestety powrót do rodzinnych miejscowości był już niemożliwy. Był natomiast Przemyśl, w którym ukraińskie życie kulturalne w połowie lat 50. zaczęło się powoli odradzać.
Również w tym czasie nowo założone Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne zaczęło wydawać tygodnik „Nasze Słowo”, który stał się swoistym nośnikiem informacji między rozproszonymi po całej Polsce Ukraińcami. Właśnie z jego stron Ukraińcy czerpali informacje o wydarzeniach kulturalnych w swojej społeczności, m.in. w Przemyślu.
Już przed wojną miasto to w świadomości społeczności ukraińskiej funkcjonowało jako centrum życia kulturalnego i oświatowego. Działały tam dwie ukraińskie szkoły podstawowe, męskie i żeńskie gimnazjum, seminarium duchowne i nauczycielskie oraz Ukraiński Narodnyj Dim (ukr. Український народний дім) – Ludowy Dom Ukraiński*, w którym koncentrowało się życie społeczne i kulturalne miejscowych Ukraińców.
Biorąc pod uwagę te dwa czynniki – niemożność powrotu do rodzinnej wsi oraz odradzające się ukraińskie życie kulturalne w Przemyślu – niektórzy Ukraińcy decydowali się na tzw. Powernennia (ukr. Повернення), czyli symboliczny „powrót” w rodzinne strony – właśnie do Przemyśla.

Realizacja

Projekt „Archiwum Powernennia” polegał na przeprowadzeniu wywiadów, a dokładniej wysłuchaniu i utrwaleniu wspomnień starszych przedstawicieli mniejszości ukraińskiej, którzy w pewnym momencie swojego życia zdecydowali się przeprowadzić do Przemyśla. Jego realizatorki miały na celu poznanie motywacji osób, które postanowiły zmienić miejsce zamieszkania ze względu na pewną nostalgię oraz chęć utrzymania swojej kulturowej i narodowej tożsamości w przywiązaniu do konkretnego miejsca na mapie Polski.
Wspomnienia zostały utrwalone w formie zapisów audio, w języku ukraińskim, z uwzględnieniem specyficznych dialektów tej mowy, charakterystycznych dla przedstawicieli mniejszości narodowej w Polsce. Część z nich została opublikowana na stronie internetowej www.powernennia.pl, w redakcji i przekładzie na język polski. W zasobach archiwum znalazły się również skany oraz zdjęcia starych rodzinnych fotografii bohaterów opowieści.
Ponadto podczas trwania projektu w Domu Ukraińskim odbyły się dwa spotkania „Wokół wspomnień”, w których udział wzięli starsi przedstawiciele mniejszości ukraińskiej w Przemyślu. Podczas tych zgromadzeń (spośród których jedno odbyło się zimą, w okresie świątecznym, a drugie – wczesnym latem) jego uczestnicy mieli możliwość wspominania i słuchania, opowiadania swoich życiowych losów, dzielenia się rodzinnymi tradycjami, a także przedstawienia, w jakich okolicznościach odbywała się ich przeprowadzka do Przemyśla. W związku z tym, że większość uczestników spotkań to osoby, które lwią część swojego życia przeżyły już w Przemyślu, opowiadali oni również o tym, jak włączali się do życia lokalnej społeczności ukraińskiej: uczestniczyli w koncertach, brali udział w przedstawieniach, tworzyli chóry, kółka teatralne czy zespoły wokalne oraz podejmowali inne formy działalności. Była to więc wieloplanowa opowieść o wpływie poszczególnych osób na przywracanie faktycznego, niehistorycznego wielokulturowego oblicza tego miasta.

Finansowanie

Projekt „Archiwum Powernennia – Historie Przemyskich Powrotów” został zrealizowany w ramach programu „Seniorzy w Akcji” Towarzystwa Inicjatyw Twórczych Ę ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Spora część działań (organizacja spotkań dla seniorów, wizyty w domach seniorów i zapisy audio) zostały wykonane przez wolontariuszy Związku Ukraińców w Polsce, oddział Przemyśl.

Efekty

Ostatecznym rezultatem projektu było powstanie strony internetowej www.powernennia.pl, na której opublikowano 10 wspomnień mieszkańców Przemyśla narodowości ukraińskiej. Część z nich zawiera także zebrany materiał fotograficzny.
W ramach działań Archiwum zgromadzono też 20 wywiadów w rodzimym dla rozmówców języku ukraińskim, które łącznie zbierają się na ponad 60 godzin zapisów audio. Większość z nich transkrybowano i przetłumaczono na język polski. Zorganizowano ponadto 2 spotkania seniorów, w których łącznie wzięło udział ok. 60 osób. Dyskusje, które wyniknęły podczas tych zgromadzeń, również utrwalono w formie materiału audio.
Zebrany materiał miał na celu utrwalenie dziedzictwa mniejszości ukraińskiej, jakim są osobiste wspomnienia i doświadczenia życiowe ich przedstawicieli. Zbiór stanowi unikatową wartość poznawczą i badawczą, którą już są zainteresowani m.in. antropolodzy z Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Projekt jest obecnie w stanie kontynuacji – wolontariusze ZUwP szykują się do dalszego przeprowadzania wywiadów. Ponadto przygotowują wydarzenie teatralne na podstawie zebranych wspomnień, które w sprzyjających okolicznościach ma odbyć się w przestrzeni miejskiej Przemyśla w czerwcu 2021 r.

* Ukraiński Narodnyj Dim – Ludowy Dom Ukraiński (dziś: Dom Ukraiński) – 3-kondygnacyjny zabytkowy budynek znajdujący się przy ul. Kościuszki 5, wzniesiony w 1904 r. ze wspólnych środków przedstawicieli ukraińskiej elity intelektualnej Przemyśla. Do 1945 r. pełnił funkcję domu kultury ukraińskiej. Po zakończeniu wojny został znacjonalizowany; w połowie lat 50. część jego pomieszczeń wynajmowało Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, a od 1990 r. – Przemyski Oddział Związku Ukraińców w Polsce. Przez dziesięciolecia społeczność ukraińska Przemyśla starała się odzyskać prawo własności do tego budynku, co nastąpiło dopiero w 2011 r. Od tego czasu kamienica znajduje się w stanie gruntownego remontu. Dziś znów jest to centrum życia kulturalnego przemyskich Ukraińców oraz ośrodek spotkań polsko-ukraińskich na trudnym historycznie i społecznie pograniczu. Właścicielem budynku jest Związek Ukraińców w Polsce.

Adres strony internetowej projektu:
– www.powernennia.pl
– https://www.facebook.com/Archiwum-POWER%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8F-2086965311410194

Autorka: Katarzyna Komar-Macyńska