Przedmiot ochrony zabytków – definicja prawna

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (u.o.z.o.z.) określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabyt­ków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Kluczowym pojęciem pozwalającym na ustalenie zakresu zastosowania ustawy jest definicja zabytku.

Omawiana ustawa, co ją wyróżnia na tle wielu innych aktów prawnych, wprowadziła słowniczek, a więc przepis, w którym ujęte są definicje najważniejszych pojęć stosowa­nych w tym akcie prawnym. Wśród zdefiniowanych przez ustawodawcę pojęć (definicja legalna) znalazła się również definicja zabytku:

Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posia­daną wartość historyczną, artystyczną lub naukową

Definicja ta została dookreślona w art. 6 u.o.z.o.z. Wskazany nim katalog zabytków nieruchomych, ruchomych oraz archeologicznych, jest katalogiem otwartym. Oznacza to, że wskazane wyliczenia mają charakter przy­kładowy.

Przyjęta definicja zabytków składa się z kilku elementów, wymagających podkreślenia:

1. Zabytek jest przede wszystkich nieruchomością lub rzeczą ruchomą w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego.
2. Ustawodawca każe zaliczać zabytki do „minionej epoki bądź zdarzenia” nie wskazu­jąc przy tym żadnych cezur czasowych. W szczególności ustawa nie zawierała i nie zawiera odniesienia do 1945 czy kryterium 50 lat, które miałyby przesądzać o przy­miocie zabytku. Interpretację tę potwierdziło pismo Generalnego Konserwatora Za­bytków z 15 lutego 2016 r. [ …] do wojewódzkich konserwatorów zabytków, „termin >>zabytek<<, odnoszący się do świadectw minionej epoki, nie dotyczy wyłącznie dzieł powstałych przed 1945 r. lub w pierwszej dekadzie powojnia (lata 40. i 50. XX w.]. Nie może być też rozumiany wyłącznie jako dzieło twórcy już nieżyjącego. Ani cezura czasowa zamykająca się na latach 50. XX w., ani śmierć twórcy obiektu nie przesądzają o tym, czy dany obiekt jest zabytkiem w myśl ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446 ze zm.]”.
3. Kategoria interesu społecznego należy do tzw. klauzul generalnych. Oznacza to, że pojęcie to ma charakter niedookreślony oraz oceniający, zakładający wartościowanie. Odnosząc się do językowego rozumienia „interesu społecznego” określić można jako interes dotyczący ogółu społeczeństwa lub jego części, co oznacza, że to war­tościowanie będzie miało różny rezultat w zależności czy będziemy dokonywać wy­kładni z punktu widzenia interesu ogólnospołecznego czy też interesu społecznego na poziomie lokalnym. Przyjęcie, że wynik owego dekodowania prowadzi nas do różnych wniosków na poziomie wspólnoty regionalnej czy lokalnej pozwala również na wskazanie różnicy w funkcji gminnej ewidencji zabytków, tworzonej przez gminy oraz rejestru zabytków, tworzonego przez wojewódzkich konserwatorów zabytków.
4. Nie każdy obiekt dawny jest obiektem zabytkowym. Przymiot ten wynika raczej z przesłanki wartości historycznej, artystycznej oraz naukowej, których potwierdze­nie następuje poprzez wpis do określonych rejestrów bądź ewidencji. Należy jednak pamiętać, że oprócz wymienionych w ustawie wartości historycznej, artystycznej oraz naukowej obiekt może posiadać również wartości niematerialne, które wpraw­dzie nie mogą stanowić samodzielnej podstawy wpisu, ale stanowić podniesienie wartości zabytkowej obiektu. M. Witwicki podkreśla, że są one wyrazem subiektyw­nego odbioru obiektu lub miejsca ze strony jednostki lub grupy, stanowiąc element psychologii i socjologii społecznej. Autor wymienia takie wartości niematerialne jak:

• wartość tradycji historycznej obiektu lub miejsca – przybrać może formę trady­cji żywej (nadal aktywnej, polegająca na kontynuowaniu określonej działalności w jednym obiekcie lub miejscu w sposób ciągły) oraz pasywnej tradycji histo­rycznej (będącej jedynie w pamięci społecznej, przerwanej i nie kontynuowanej, ale pozostającej wspomnieniem ważnym dla świadomości społecznej),
• wartość emocjonalna przeżyć religijnych – związana przede wszystkim z obiek­tami kultu, które jako symbole sacrum i miejsce silnych przeżyć duchowych maja szczególnie wysoka wartość niematerialną,
• wartość symbolu – wynika z szerokiej akceptacji społecznej obiektu lub miejsca o znaczeniu ponadlokalnym, wynikająca ze szczególnego poziomu reprezenta­tywności historycznej obiektu,
• wartość emocji estetycznych – wiążą się bezpośrednio z oddziaływaniem arty­stycznym obiektu i krajobrazu[1].

[1] M. Witwicki, Kryteria oceny wartości zabytkowej obiektów architektury jako postawa wpisu do rejestru zabytków, (w:) „Ochrona Zabyt­ków” nr 1/2007, s. 77-98.

Źródła prawne:

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Autor: Katarzyna Zalasińska