Zadania własne starostów związane z ochroną zabytków

Artykuł prezentuje kompetencje starosty wynikające z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w zakresie znakowania zabytków oraz ustanawiania i odwoływania społecznego opiekuna zabytków.

Znakowanie zabytków

Starosta w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków może umieszczać na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru znaki informujące o tym, że zabytki te podlegają ochronie (art. 12 uoozionz). Wzór i wymiary znaku określa Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz.U. 2004 Nr 30, poz. 259). Taki znak powinien być wykonany z blachy w kształcie pięciokątnej tarczy skierowanej ostrzem w dół, o wymiarach 185×100 mm, z napisem w górnej części ZABYTEK CHRONIONY PRAWEM.

Znak informacyjny Zabytek chroniony prawem, którym wyróżnia się zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, to międzynarodowy symbol ochrony dóbr kultury – znak Błękitnej Tarczy. Opis znaku został zamieszczony w Konwencji Haskiej z 1954 roku, w celu ochrony zabytków podczas konfliktów zbrojnych, a pomysłodawcą formy graficznej i jej autorem był polski konserwator zabytków prof. Jan Zachwatowicz.

Wzór oznakowania zabytku wpisanego do rejestru

Rozporządzenie określa wzór i wymiary znaku, nie precyzuje szczegółowych rozstrzygnięć dotyczących trybu montażu takich oznakowań. Możliwe, że to jest jeden z powodów, dlaczego znakowanie zabytków nie jest powszechną praktyką i tylko niewielka część zabytków wpisanych do rejestru została wyróżniona tym znakiem w ciągu kilkunastu lat obowiązywania Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2014 Nr 1446, z późn. zm.). Taki stan rzeczy potwierdza Raport Najwyższej Izby Kontroli (więcej: https://www.nik.gov.pl/plik/id,10533,vp,12862.pdf).

W sumie kwestie organizacyjne dotyczące montażu znaków są regulowane w ramach poszczególnych urzędów powiatowych. Część z nich przygotowała dla właścicieli i posiadaczy zabytków wpisanych do rejestru wzory wniosków wraz z oświadczeniem o posiadanym prawie do nieruchomości. Takie druki opracowały m.in. starostwa w Brzesku czy Ostrowie Wielkopolskim. W tych powiatach właściciel zabytku może zamontować tabliczkę na obiekcie po spełnieniu ustalonej procedury, tj. złożeniu wniosku wraz z oświadczeniem o prawie dysponowania nieruchomością oraz opłatą skarbową. Na tej podstawie wydawana jest przez starostę decyzja administracyjna, od której stronom postępowania przysługuje odwołanie, zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 roku – Kodeks postępowania administracyjnego.

Część starostów traktuje umieszczanie znaków informujących w całości jako zadanie własne, tzn. właściciele zgłaszają chęć oznakowania zabytku, starosta uzgadnia z konserwatorem lokalizację, wydaje decyzję administracyjną i montuje nieodpłatnie na zabytku tabliczkę. Taką procedurę stosuje Starosta Kluczborski. Działania te zostały rozpoczęte od akcji informacyjnej „Znakujemy zabytki Powiatu Kluczborskiego”.

W pismach adresowanych do zarządców nieruchomości zabytkowych oraz w informacjach zamieszczanych na stronie internetowej wskazano, że akcja przyczyni się do podniesienia świadomości u mieszkańców i turystów o wyjątkowej wartości danego obiektu. Znaki będą stanowiły także formę promocji dziedzictwa narodowego. Wykorzystuje się je w celu zapewnienia obiektom zabytkowym rozpoznawalności i ochrony prawnej. Przyczyniają się one również do przeciwdziałania ewentualnym aktom wandalizmu bądź nieumyślnego naruszania zabytkowej substancji przez użytkowników (zob. http://www.powiatkluczborski.pl/aktualnosci/zabytki_2014_znakujemy.htm).

Istotną i jednoznacznie określoną zasadą w uoozionz jest obowiązek starosty, który polega na uzgodnieniu z właściwym miejscowo WKZ miejsca lokalizacji znaku informującego na zabytku. Konserwator zabytków powinien wydać takie uzgodnienie w formie postanowienia na podstawie art. 106 Kodeksu postępowania administracyjnego.

Ustanawianie społecznych opiekunów zabytków

W historii polskiej ochrony zabytków ruch społeczny zawsze odgrywał istotną rolę, będąc ważnym zapleczem służb konserwatorskich w kreowaniu i poszanowaniu lokalnego i regionalnego dziedzictwa kulturowego. Przez wiele lat całością społecznej opieki nad zabytkami kierowało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, które zajmowało się przygotowaniem materiałów edukacyjnych, szkoleniem i nadawaniem uprawnień społecznego opiekuna zabytków.

W wyniku przemian ustrojowych sytuacja ta uległa zmianie, ruch społecznych opiekunów jest obecnie rozproszony, społeczną opieką nad zabytkami zajmuje się Towarzystwo Opieki nad Zabytkami i inne organizacje pozarządowe oraz jednostkowi w danych środowiskach pasjonaci zabytków. W uoozionz przekazano obowiązki polegające na ustanawianiu społecznego opiekuna zabytków staroście (art. 103, 105 uoozionz). Tak więc obecnie to starosta posiada kompetencje do ustanawiania na wniosek WKZ społecznych opiekunów zabytków, zamieszkujących na terenie danego powiatu. Organ ten jest odpowiedzialny za cofnięcie ustanowienia opiekuna, jeżeli przestał on spełniać wymagania określone w uoozionz (posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może być karany za przestępstwa popełnione umyślnie). Starosta prowadzi także listę społecznych opiekunów oraz wydaje legitymacje i zaświadczenia opiekunom zabytków. Zaświadczenia dotyczą osób prawnych lub innych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, które zgodnie z ustawą również mogą pełnić funkcje społecznego opiekuna zabytków (art. 102, ust. 4 i art. 105 ust. 2 uoozionz).

Ustawa wskazuje nie tylko kompetencje do ustanawiania społecznych opiekunów zabytków, ale także inne zagadnienia związane ze społeczną opieką. Między innymi precyzuje wymagania stawiane społecznym opiekunom zabytków oraz ich zadania. Jest to podejmowanie działań związanych z zachowaniem wartości zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie oraz upowszechnianie wiedzy o zabytkach. Społeczny opiekun zabytków jest uprawniony do pouczania osób naruszających przepisy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 104 uoozionz). W sumie jednak brak jest szczegółowego rozporządzenia ministra kultury i dziedzictwa narodowego, które precyzowałoby sposób działania społecznego opiekuna zabytków, w tym współpracę ze starostami.

Z tego powodu nie można przedstawić rozwiązań systemowych na poziomie krajowym. Jak do tej pory tylko część starostów podjęła się opracowania i wdrożenia lokalnych rozwiązań poświęconych społecznym opiekunom zabytków. Poniżej zostanie zaprezentowany przykład Powiatu Kluczborskiego, w którym udało się rozwiązać problematykę powoływania społecznych opiekunów zabytków oraz określić zasady współpracy ze starostwem. Przede wszystkim stworzono kartę społecznego opiekuna zabytków przechowywaną w starostwie, która zawiera niezbędne informacje o opiekunie: dane personalne, jego oświadczenie o niekaralności, informacje o posiadanej wiedzy dotyczącej zabytków, a także opinię wystawianą przez WKZ. Opracowano także wzór legitymacji, która drukowana jest na koszt starostwa, po jej otrzymaniu społeczny opiekun zabytków corocznie aktualizuje ją w starostwie, co jest także elementem weryfikacji działalności opiekuna.

Kartę społecznego opiekuna zabytków po wypełnieniu przez kandydata przekazuje się WKZ, który weryfikuje kompetencje i zasadność ustanowienia danej osoby opiekunem zabytków. Jeżeli konserwator uzna, że kandydat spełnia warunki do pełnienia tej funkcji, opiniuje pozytywnie kandydaturę (bezpośrednio na karcie) oraz przekazuje swoje stanowisko w formie odrębnego wniosku z załączoną kartą do właściwego starosty o ustanowienie danego opiekuna. Następnie społeczny opiekun zabytków otrzymuje legitymację. System ten jest obecnie stosowany na terenie całej Opolszczyzny.

Źródła:

„Dziedzictwo obok mnie – poradnik zarządzania dziedzictwem w gminach, Chabiera A., Kozioł A., Skaldawski B. (red.), Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2016.”

Vademecum Społecznego Opiekuna Zabytków, PTTK Komisja Opieki nad Zabytkami Zarządu Głównego, Warszawa 1997.

Współdziałanie wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz jednostek samorządu terytorialnego. Informacja o wynikach kontroli, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2016.

Źródła prawne:

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym, Dz.U. z 2016 r., poz. 814, z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. z 2014 r. Nr 1446, z późn. zm.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 roku w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Dz.U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259.

Autor: Iwona Solisz