Przestępstwa z zakresu ochrony zabytków

Zapewnienie efektywności przepisów z zakresu ochrony zabytków jest ściśle związane z przyjętym systemem sankcji. Dopuszczalnym modelem są sankcje administracyjne (administracyjne kary pieniężne) oraz karne. W zakresie sankcji karnych za popełnienie czynu zabronionego przeciwko dziedzictwu kulturowemu (zabytkom) mamy do czynienia zarówno z przestępstwami stypizowanymi na gruncie kodeksu karnego (np. kradzież lub zniszczenie/uszkodzenia dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury), jak i wykroczeniami oraz przestępstwami uregulowanymi w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Niniejsze opracowanie zostało poświęcone tej drugiej kategorii czynów karalnych.

Mimo że stosowanie sankcji karnych powinno być ostatecznością, w praktyce nierzadko jest to jedyna możliwość zapewnienia skuteczności regulacji ochronnej[1]. W myśl art. 4 ust. 2–4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (dalej jako: u.o.z.o.z.) realizacja celu państwa, jakim jest ochrona zabytków, polega m.in. na:

— podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków;

— udaremnianiu niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;

— przeciwdziałaniu kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę.

Cele te są realizowane głównie w formie zadań wykonywanych w formach administracyjnoprawnych, jednakże gdy okażą się one nieskuteczne i zabytek został uszkodzony, zniszczony, skradziony lub nielegalnie wywieziony za granicę, niezbędne będzie zastosowanie przepisów karnych, by ukarać sprawcę. Sankcje karne w ochronie zabytków nie tylko mają funkcję represyjną, należy również podkreślić ich znaczenie prewencyjne, tj. odstraszające od popełniania podobnych czynów w przyszłości.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że straty spowodowane na skutek kradzieży, zniszczeń czy nielegalnego wywozu zabytków z kraju są trudne do precyzyjnego oszacowania, albowiem, co warto zaznaczyć, walorem większości zabytków nie jest jedynie ich wartość materialna, lecz także ich niepowtarzalna wartość historyczna i naukowa[2].

Przestępstwa skierowane przeciwko zabytkom stypizowane w u.o.z.o.z.

W rozdziale 11 u.o.z.o.z. zostały określone czyny, które godzą bezpośrednio lub pośrednio w zabytki [3]. Przedmiotem ochrony przepisów karnych wskazanych w tej ustawie jest zabytek zdefiniowany w art. 3 pkt 1 u.o.z.o.z. jako nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będąca dziełem człowieka lub związana z jego działalnością i stanowiąca świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Muzealia oraz materiały biblioteczne są chronione na podstawie odrębnych przepisów, lecz jeżeli wpisują się w przytoczoną definicję zabytku, wówczas podlegają także przepisom karnym u.o.z.o.z. W myśl art. 2 ust. 2 u.o.z.o.z. wyjątkiem w tym zakresie są materiały archiwalne wchodzące w skład narodowego zasobu archiwalnego, których ochronę karnoprawną regulują przepisy ustawy z 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i .

Przepisy zawarte w art. 108‒109c u.o.z.o.z. dotyczą wszystkich zabytków, a nie tylko objętych jedną z form ochrony zabytków, tak jak ma to miejsce w niektórych przepisach o wykroczeniach, w których ustawodawca jasno wskazał, że przepis ma zastosowanie do obiektów objętych jedną z form ochrony, jaką jest wpis do rejestru, lub w inny sposób zewidencjonowanych. W ustawie stypizowano sześć przestępstw, tj.:

• zniszczenie lub uszkodzenie zabytku (art. 108);
• wprowadzenie na terytorium RP dobra kultury wyprowadzonego nielegalnie z terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, w którym dobro kultury powstało lub zostało odkryte (art. 108a);
• wywóz zabytku za granicę bez pozwolenia (art. 109);
• fałszerstwo zabytku (art. 109a);
• zbycie podrobionych zabytków (art. 109b);
• poszukiwanie bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania (art. 109c).

Przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku

Artykuł 108 u.o.z.o.z. w ust. 1 wskazuje, że ten, kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W ust. 2 tego artykułu wskazano natomiast, że jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. W ust. 3 określono, iż w razie skazania za przestępstwo wskazane w ust. 1 polegające na zniszczeniu zabytku sąd orzeka na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków nawiązkę w wysokości do wartości zniszczonego zabytku. Z kolei w razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 polegające na uszkodzeniu zabytku sąd orzeka obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a jeśli obowiązek taki nie byłby wykonalny – nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków w wysokości do wartości uszkodzenia zabytku (art. 108 ust. 4 u.o.z.o.z.). W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 2 (tj. nieumyślne zniszczenie lub uszkodzenie zabytku) sąd zaś może orzec na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków nawiązkę w wysokości od 3-krotnego do 30-krotnego minimalnego wynagrodzenia. Mowa o zachowaniu sprawcy polegającym na uszkadzaniu lub niszczeniu obiektu stanowiącego zabytek. Przez uszkodzenie rozumie się taką zmianę właściwości lub stanu zabytku, która powoduje, że zabytek na stałe lub czasowo nie może służyć celom, do jakich był przeznaczony [4]. Natomiast zniszczenie to takie uszkodzenie danego obiektu, po którym nie jest możliwe przywrócenie stanu poprzedniego; przykładem może być całkowite przetopienie kielicha mszalnego lub spalenie drewnianej cerkwi.

Obecne brzmienie art. 108 u.o.z.o.z. zostało nadane nowelą u.o.z.o.z. z 2017 r., która weszła w życie 1 stycznia 2018 r. W wyniku wprowadzonych zmian podwyższono górną granicę zagrożenia karnego za uszkadzanie lub niszczenie zabytków z 5 do 8 lat pozbawienia wolności, co w konsekwencji oznacza, że postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w formie śledztwa, a nie dochodzenia, a obecność prokuratora na rozprawach jest obowiązkowa. Podniesienie górnej granicy ustawowego zagrożenia skutkuje również tym, że do sprawcy umyślnego przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia zabytku nie stosuje się przepisów dotyczących warunkowego umorzenia postępowania karnego[5].

Przestępstwo nielegalnego wywozu zabytków

Artykuł 109 u.o.z.o.z. w ust. 1 wskazuje, iż ten, kto bez pozwolenia wywozi zabytek za granicę albo po wywiezieniu go za granicę nie przywozi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie ważności pozwolenia, albo w przypadku, o którym mowa w art. 56a ust. 8 u.o.z.o.z., w terminie 60 dni od dnia, w którym decyzja o odmowie wydania kolejnego pozwolenia na czasowy wywóz zabytku za granicę stała się ostateczna, albo od dnia otrzymania informacji o pozostawieniu wniosku o wydanie kolejnego pozwolenia na czasowy wywóz zabytku za granicę bez rozpatrzenia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. W ust. 2 tego artykułu wskazano, że jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Natomiast w ust. 3 podano, iż w razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 sąd orzeka, a w razie skazania za przestępstwo określone w ust. 2 sąd może orzec, nawiązkę na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami w wysokości od trzykrotnego do trzydziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia. Przepis zawiera również ust. 4, wskazujący, iż sąd może orzec przepadek zabytku, chociażby nie stanowił on własności sprawcy.

Zachowanie sprawcy może polegać na wywozie zabytku za granicę bez wymaganego pozwolenia albo na niesprowadzeniu do kraju zabytku, który został legalnie wywieziony, po upływie terminu ważności pozwolenia, a także w przypadku przekroczenia terminu przywiezienia zabytku wskazanego w art. 56a ust. 8 u.o.z.o.z. (dotyczącym szczególnych sytuacji, gdy wystąpiono z wnioskiem o kolejne pozwolenie na czasowy wywóz za granicę zabytku znajdującego się poza granicami kraju). Przedmiotem czynu są tu zabytki ruchome.

W przypadku omawianego przestępstwa istotne jest, aby w trakcie ustalania właściwego przedmiotu ochrony uwzględnić przepisy rozdziału 5 u.o.z.o.z., wskazujące, które zabytki wymagają pozwolenia na wywóz za granicę. Karze podlega bowiem wywóz tylko tych zabytków, dla których ustawa wymaga takiego pozwolenia [6].

Przestępstwo podrobienia lub przerobienia zabytku

Artykuł 109a brzmi: Kto podrabia lub przerabia zabytek w celu użycia go w obrocie zabytkami, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwo wskazane w tym przepisie dotyczy zabytków ruchomych oraz ruchomych zabytków archeologicznych.

Przestępstwo fałszerstwa zabytku może przybrać dwie formy czynu zabronionego: podrobienie lub przerobienie zabytku. Pierwszy z nich polega na stworzeniu obiektu, który ma imitować autentyczny zabytek. Drugi zaś — na bezprawnym dokonaniu przekształceń w autentycznym zabytku, czego przykładem może być przerobienie obrazu danego twórcy na dzieło imitujące pracę innego artysty o większej wartości materialnej.

W doktrynie podkreśla się, iż przedmiotem ochrony tego przepisu prawnego jest zespół ściśle ze sobą powiązanych dóbr prawnych [7]. W praktyce na podstawie tego przepisu zwalcza się czyny godzące w wiarygodność i autentyczność dzieła, które znajduje się w obrocie.

Przestępstwo wprowadzenia do obrotu przerobionego lub podrobionego zabytku

Artykuł 109b: Kto rzecz ruchomą zbywa jako zabytek ruchomy albo zbywa zabytek jako inny zabytek, wiedząc, że są one podrobione lub przerobione, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Zachowanie sprawcy polega w tym wypadku na zbywaniu określonego przedmiotu. Przedmiotem transakcji może być rzecz ruchoma, która w wyniku fałszerstwa została upodobniona do zabytku, albo zabytek, który został przerobiony na inny. Strona podmiotowa przestępstwa określonego w art. 109b u.o.z.o.z. będzie ograniczona jedynie do umyślności z zamiarem bezpośrednim, czyli sprawca nie będzie odpowiadał karnie na podstawie tego przepisu, jeżeli nie uda mu się udowodnić, iż w chwili zbycia posiadał wiedzę o fakcie podrobienia lub przerobienia zabytku.

Przestępstwo poszukiwania bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia ukrytych lub porzuconych zabytków

Zgodnie z art. 109c u.o.z.o.z. ten, kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Czyn ten pierwotnie był traktowany jako wykroczenie, jednak rosnąca skala zjawiska prowadzenia poszukiwań zabytków, w szczególności archeologicznych (skarbów), bez wymaganego pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (na obszarach morskich bez pozwolenia dyrektora urzędu morskiego, wydanego w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków) spowodowała zmianę kwalifikacji tego czynu i przekształcenie go – na mocy noweli u.o.z.o.z. z 2017 r. – w przestępstwo, co ma doprowadzić do ograniczenia tego procederu.

Omawiany przepis dotyczy tylko poszukiwania zabytków przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, a zatem nie będzie miał zastosowania, gdy poszukiwania będą prowadzone bez użycia specjalistycznego sprzętu, takiego jak wykrywacz metali, wykrywacz ramowy, sonar, georadar, magnes neodymowy czy kamera termowizyjna[8].

Artykuł 109c u.o.z.o.z. ma na celu zapobieganie zniszczeniu lub uszkodzeniu ukrytych bądź porzuconych zabytków, które mogą zostać uszkodzone albo zniszczone w następstwie niefachowo prowadzonych poszukiwań przy użyciu specjalistycznego sprzętu, jak również przeciwdziałanie nielegalnemu obrotowi ruchomymi zabytkami archeologicznymi, które zgodnie z art. 35 ust. 1 u.o.z.o.z. w przypadku odkrycia, przypadkowego znalezienia albo pozyskania w wyniku badań archeologicznych stają się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa. Czyn z art. 109c u.o.z.o.z., podobnie jak ten z art. 109b u.o.z.o.z., można popełnić jedynie umyślnie.

Przestępstwo wprowadzenia na terytorium RP dobra kultury wyprowadzonego nielegalnie z terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, w którym dobro kultury powstało lub zostało odkryte

Nowelizacją u.o.z.o.z., która weszła w życie 9 czerwca 2021 r., do katalogu przestępstw przeciwko dziedzictwu kulturowemu dodano kolejne, opisane w treści art. 108a u.o.z.o.z. Zgodnie z ust. 1 ww. przepisu ten, kto wprowadza na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dobro kultury określone w części A załącznika do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/880 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie wprowadzania i przywozu dóbr kultury (Dz.Urz. UE L 151 z 7.06.2019, str. 1), wyprowadzone z terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, w którym dobro kultury powstało lub zostało odkryte, z naruszeniem przepisów ustawowych lub wykonawczych tego państwa, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Wprowadzenie tego przepisu wynika z konieczności wdrożenia do polskiego porządku prawnego przepisów rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/880, na mocy którego zabrania się wprowadzania do Unii Europejskiej dóbr kultury, o których mowa w części A załącznika do rozporządzenia 2019/880, jeśli zostały one nielegalnie wyprowadzone z terytorium państwa, w którym powstały lub zostały odkryte (zasada ogólnego zakazu). Część A załącznika do rozporządzenia 2019/880 szczegółowo określa rodzaje dóbr kultury objętych zakazem, do których należą m.in. dobra związane z historią, w tym historią nauki i techniki, historią wojskowości i historią społeczną, z życiem krajowych przywódców, myślicieli, naukowców i artystów oraz z ważnymi dla danego kraju wydarzeniami, a także przedmioty pochodzące z wykopalisk archeologicznych (legalnych i nielegalnych) lub z odkryć archeologicznych na lądzie lub pod wodą czy przedmioty o wartości artystycznej lub etnograficznej.

W art. 108a ust. 2 u.o.z.o.z. przewidziano również typ uprzywilejowany nielegalnego wwozu dobra kultury określony jako wypadek mniejszej wagi, który zagrożony jest karą grzywny.

[1] K. Zeidler, Pokrzywdzone zabytki, czyli o tym, czy prawo karne chroni dziedzictwo kultury, „Gdańskie Studia Prawnicze” 19, 2008, s. 421.

[2] M. Trzciński, Przestępczość przeciwko zabytkom, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 6, s. 36.

[3] J. Kaczmarek, K. Zeidler, Karnoprawna ochrona zabytków, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 2, s. 75.

[4] M. Kulik, Komentarz do przepisów karnych ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, LEX/el. 2010; por. B. Gadecki, Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 108–120. Przepisy karne. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis.

[5] K. Zalasińska, Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz, Warszawa 2020, s. 311.

[6] O. Jakubowski, Przestępstwo nielegalnego wywozu zabytków ‒ główne problemy i propozycje rozwiązań, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego i materialnego pogranicza, red. A. Dembiński, L. Pietraszko, Lublin 2011.

[7] A. Szczekala, Fałszerstwa dzieł sztuki. Zagadnienia prawnokarne, Warszawa 2012, s. 114.

[8] K. Zalasińska, dz. cyt., s. 325.

Źródła

Gadecki B., Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 108–120. Przepisy karne. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis.

Gerecka-Żołyńska A., Wojewódzki konserwator zabytków jako oskarżyciel posiłkowy w procesie karnym, [w:] Prawo ochrony zabytków, red. K. Zeidler, Warszawa–Gdańsk 2014.

Jakubowski O., Przestępstwo nielegalnego wywozu zabytków ‒ główne problemy i propozycje rozwiązań, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego i materialnego pogranicza, red. A. Dembiński, L. Pietraszko, Lublin 2011.

Kaczmarek J., Zeidler K., Karnoprawna ochrona zabytków, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr .

Kulik M., Komentarz do przepisów karnych ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, LEX/el. 2010.

Szczekala A., Fałszerstwa dzieł sztuki. Zagadnienia prawnokarne, Warszawa 2012.

Trzciński M., Przestępczość przeciwko zabytkom, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 6.

Zeidler K., Pokrzywdzone zabytki, czyli o tym, czy prawo karne chroni dziedzictwo kultury, „Gdańskie Studia Prawnicze” 19, 2008.

Źródła prawne

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568).

Autorzy: Katarzyna Zalasińska, Olgierd Jakubowski [aktualizacja: Jacek Brudnicki; stan prawny na 31.07.2021 r.]