Po co i jak ewidencjonować zabytkowe parki i ogrody?

Historyczne parki i ogrody

Ogród towarzyszył człowiekowi od zawsze, kształtowany w różnorodnych formach, o różnych zasadach kompozycyjnych i przeznaczeniach. Na początku był ogród rajski, cudowne miejsce, gdzie wszystkie stworzenia żyły w harmonii i dostatku (il. 1). I odkąd człowiek ten raj utracił, nieustannie do dziś go poszukuje, tworząc piękne ogrodowe kompozycje w coraz to nowych, zmieniających się postaciach.

Zgodnie z duchem każdej epoki powstawały ogrody w różnych stylach, oscylujących pomiędzy abstrakcyjną koncepcją człowieka a podporządkowaniu się naturze. Początkowo kompozycje ogrodów były geometryczne, miały układy proste, regularne i symetryczne, z czasem nabierały cech dynamicznych w kompozycjach niespokojnych, pełnych niespodzianek i kontrastów. W okresie od wieku czternastego do połowy osiemnastego powstały kolejno ogrody: średniowieczne, renesansowe, barokowe (il. 2) i klasycystyczne (il. 3), po czym nastąpił zwrot ku naturze i do końca wieku dziewiętnastego tworzono kompozycje swobodne, wyrażane w bogactwie kształtów, kolorów i zmysłowych doznań, coraz bardziej zbliżone do natury, niektóre wręcz ją naśladujące. Reprezentują je parki i ogrody krajobrazowe w stylach: angielsko-chińskim, arkadyjskim, romantycznym i naturalistycznym (il. 4).

Na przełomie wieków dziewiętnastego i dwudziestego zaczęły powstawać kompozycje złożone, zmierzające do wielowątkowości układu poprzez scalenie kompozycji regularnej i swobodnej. Obejmują ogrody w stylach: kaligraficznym, secesyjnym i modernistycznym (il. 5), a także formy tworzone współcześnie, w tym parki kultury, wypoczynku i rozrywki.

I chociaż kompozycje i program współczesnych ogrodów są coraz bardziej wymyślne i skomplikowane, i wydawałoby się, już doskonałe, to człowiek poszukując rajskiego pierwowzoru, wciąż tworzy je od nowa.

Zasób historycznych parków i ogrodów

Ogród polski ma wielowiekową i bogatą tradycję. Stanowi ważki rozdział dziejów polskiej sztuki i plasuje ją na wysokiej pozycji w dziedzinie europejskiej sztuki ogrodowej.
Pomimo ogromnych strat i zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi, a następnie zmianami ustrojowymi kraju, jak również późniejszymi wieloletnimi zaniedbaniami w konserwacji, zasób ogrodowych dzieł w Polsce wynosi co najmniej kilkanaście tysięcy. Są wśród nich założenia małe, jak ogrody klasztorne i willowe, poprzez średnie i duże parki przy rezydencjach dworskich, zamkowych i pałacowych, a także ogrody botaniczne i arboreta, aż do otwartej przestrzeni komponowanego krajobrazu, obejmującej park, miasto lub wieś i otaczające je łąki i pola uprawne.

Ogród historyczny to dzieło sztuki i uznany zabytek

Przez dłuższy okres dziejów polskiej kultury ogród nie miał pozycji dzieła sztuki, był traktowany zarówno przez teoretyków, jak i społeczeństwo jako oprawa dla „prawdziwego” dzieła, np. tło dla zabytkowej architektury. Jedynie wąskie grono specjalistów zajmujących się polską sztuką ogrodową znało artystyczną rangę tych zabytków, ich znaczenie w skali europejskiej. Wciąż czynione były starania o przyznanie ogrodom należytego im miejsca, a tym samym uznanie ich za dziedzictwo narodowe.
Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, gdy kształtowało się prawodawstwo polskie dotyczące ochrony dóbr kultury i ochrony przyrody, pojawiła się szansa na zmianę tej niekorzystnej dla historycznych parków i ogrodów sytuacji. Pierwszy polski Dekret Rady Regencyjnej o ochronie zabytków z 1918 roku uznał za zabytki podlegające ochronie również i ogrody ozdobne. A w 1928 roku w Rozporządzeniu Prezydenta RP dotyczącego opieki nad zabytkami zostały wymienione jako zabytki także „ogrody ozdobne, aleje cmentarne i przydrożne, drzewa sędziwe i okazałe (art. 2, pkt. 7).
Także późniejsze ustawy o ochronie dóbr kultury jednoznacznie określają parki i ogrody jako przedmiot ochrony konserwatorskiej. Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, dzisiaj obowiązująca, mówi:
„Ochronie i opiece podlegają bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome, będące w szczególności parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni” (rozdz. 1, art. 6, p. 1).

Historia ewidencjonowania historycznych parków i ogrodów

Historia spisywania zabytków w Polsce sięga osiemnastego wieku, kiedy to nastąpił rozwój badań naukowych, szczególnie przyrodniczych i historycznych. W 1786 r. ksiądz Ksawery Zubowski opracował instrukcję spisywania zabytków, ujętych w 8 grupach, z których jedna uwzględniała ogrody, z wyszczególnieniem rzeźb i fontann, a także gatunków roślin. Jednakże inicjatywa ta nie powiodła się, a następne spisy inwentaryzacyjne, prowadzone w wieku dziewiętnastym, niestety nie obejmowały parków i ogrodów. Dopiero pojawienie się problematyki ochrony środowiska oraz zintensyfikowanie działań na rzecz ochrony zabytków w ogóle sprawiły, że ochrona parków i ogrodów stała się sprawą niemal publiczną. Uznano w końcu za zabytki również założenia ogrodowe, które zaczęto traktować jako integralną część ojczystego krajobrazu.
Aktywną działalność w dziedzinie inwentaryzowania historycznych parków i ogrodów prowadziły Wydziały Architektury na Politechnice Warszawskiej i Krakowskiej, po czym w l. 60. XX w. przejął to w pełnym zakresie Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Wówczas powstała instrukcja, w której przyjęto zasadę, że przy każdym inwentaryzowanym obiekcie zostaną omówione następujące zagadnienia: położenie, dane historyczne, opis stanu istniejącego, analiza stylistyczna, ocena stanu zachowania oraz wytyczne konserwatorskie. Będą również dołączone: dokumentacja fotograficzna i plan parku lub ogrodu, przedstawiające stan aktualny zabytku.
W efekcie w latach 1965–67 tylko w czterech powiatach woj. kieleckiego zinwentaryzowano historyczne parki i ogrody. Wciąż nieznany był zasób zabytków ogrodowych, co zdecydowanie utrudniało pracę służb konserwatorskich.
Ostatecznie w roku 1975 r. akcja ewidencjonowania historycznych parków i ogrodów przybrała wymiar ogólnokrajowy. Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków rozpoczął działania, które trwają z różnym natężeniem do dzisiaj. Polegają one na spisie z natury wszystkich parków i ogrodów, łącznie z reliktami, niezależnie od stanu zachowania i posiadanych na ich temat informacji. Opracowano szczegółową instrukcję dotyczącą sporządzania dokumentacji, wzorowaną na instrukcji wcześniejszej. Układ opracowania obejmował: metryczkę zawierającą podstawowe informacje o obiekcie, takie jak np.: nazwa ogrodu, powierzchnia, czas powstania, styl itp., oraz historię, opis stanu istniejącego, analizę stopnia zachowania substancji zabytkowej i wnioski konserwatorskie, a także dokumentację fotograficzną i aktualny plan parku czy ogrodu. Zebranym materiałom nadano formę zeszytów A4.
W roku 1983 Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków przekazał zebrany już materiał i powierzył kontynuowanie akcji ewidencjonowania zabytkowych parków i ogrodów Zarządowi Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych, późniejszemu Ośrodkowi Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, który na bazie zgromadzonego materiału opracował w 1992 roku Spis zabytkowych parków i ogrodów w Polsce, zawierający 8740 zabytkowych obiektów. Spis został uzupełniony w roku 1994, co zwiększyło ich liczbę do 9182.
Akcja ewidencjonowania historycznych założeń ogrodowych, rozpoczęta w 1975 roku, nie została zakończona. Obecnie w zbiorach NID znajduje się 9964 pozycji Dokumentacji Ewidencyjnych, do wykonania pozostało jeszcze ok. 3 tys. Wśród nich są zarówno parki i ogrody wpisane do rejestru zabytków, jak i czekające na wpis, ale także i te, które po zniszczeniach i przekształceniach trudno dziś nazwać ogrodami.

Jak ewidencjonować zabytkowe parki i ogrody?

W ostatnim czasie w Narodowym Instytucie Dziedzictwa została opracowana nowa, elektroniczna forma ewidencjonowania historycznych parków i ogrodów. Nadano jej nazwę Karty Ewidencyjnej Ogrodu Historycznego. Ma zastąpić Dokumentację Ewidencyjną Zabytkowych Parków i Ogrodów opracowywaną dotychczas w formie teczek A4.
Założeniem Karty jest gromadzenie informacji dotyczących zabytku ogrodowego, które zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r. i późniejszymi zmianami będą podstawą do sporządzenia programów opieki nad zabytkami w kategorii parków i ogrodów (rozdz. 1, art. 21 i 22).
Kartę Ewidencyjną Ogrodu Historycznego opracowano na podstawie dotychczas obowiązującej instrukcji do sporządzania Dokumentacji Ewidencyjnej Zabytkowych Parków i Ogrodów, a także angielskich i niemieckich wzorców oraz doświadczenia zawodowego autorów Karty.
Projekt Karty był konsultowany z przedstawicielami służb konserwatorskich, placówek szkolnictwa wyższego, Zarządu Głównego Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków oraz Departamentu Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Wspólnie wypracowano następujące postulaty:
1. Karta powinna zawierać: informacje sprawdzone i potwierdzone źródłowo (kwerenda archiwalna i biblioteczna, wizja i wywiad w terenie); plan ogrodu w skali 1:500, 1:1000 lub 1:2000 przy dużych powierzchniach, opracowany w postaci uproszczonej na mapach zasadniczych, a w przypadku ich braku, przynajmniej wykonania szkicu sytuacyjnego, jak również współczesny i historyczny, jeżeli istnieje, plan sytuacyjny w skali 1:25 000, przedstawiający strukturę przestrzenną otoczenia.
2. Nowa forma ewidencjonowania zabytków ogrodowych powinna być przeprowadzona możliwie tanio i szybko.
3. W pierwszej kolejności należy opracować Karty dla obiektów nie posiadających teczek ewidencyjnych; w drugiej kolejności przetworzone i uaktualnione powinny być dane z istniejących już teczek ewidencyjnych, prawie 10 000.
4. Zaleca się utworzenie wyspecjalizowanych i przeszkolonych zespołów do opracowania Kart Ewidencyjnych Historycznych Ogrodów.
5. Prace w terenie powinny być wykonywane według schematu ustalonego wcześniej z WKZ w poszczególnych województwach, na przykład według gmin.

Zawartość Karty Ewidencyjnej Historycznego Ogrodu powinny zawierać:

Informacje podstawowe

• nazwy: własną, historyczną i zwyczajową;
• charakterystykę – krótki opis ogólnego układu kompozycji ogrodowej i układu funkcjonalno-przestrzennego;
• przynależność do zespołu architektoniczno-ogrodowego – jeżeli ogród jest jego integralną częścią;
• opis zespołu – krótki opis wyjaśniający całość kompozycji architektoniczno-ogrodowej;
• ogólny stan zachowania – ocenę zachowania ogrodu na podstawie identyfikacji substancji zabytkowej w terenie

Lokalizację

a) współrzędne geograficzne;

b) położenie i rolę w krajobrazie – krótki opis z wykorzystaniem odpowiedniej terminologii, np. wyniesienie, w otoczeniu pól i łąk i in.;

c) dane administracyjne, takie jak: województwo, gmina, kod pocztowy i in.;

d) ewidencję gruntów, np. wyrys i wypis z ewidencji gruntów, powierzchnia, użytkownik i in.

Stan zachowania

a) opis granic historycznych – krótki opis, gdy różni się od granicy obecnej;

b) rodzaj ogrodu ze względu na jego pierwotny charakter – należy wybrać z dołączonego słownika, np. zamkowy, willowy, zdrojowy i in.;

c) rodzaj ogrodu ze względu na współczesną funkcję użytkową – należy wybrać z dołączonego słownika, np. rezydencjonalny, przy hotelu, pielgrzymkowy i in.;

d) formę kompozycji – określa podstawowy rodzaj kompozycji, w którym kształtują się typy i odmiany stylowe; należy wybrać z dołączonego słownika, np. regularny;

e) styl ogrodu – określa charakterystyczne cechy kompozycji ogrodowej – należy wybrać z dołączonego słownika, np. ogród średniowieczny, ogród krajobrazowy;

f) elementy kompozycji – podstawowe elementy składowe układu kompozycyjno- przestrzennego ogrodu.

     I. Budowle ogrodowe i elementy wyposażenia ogrodu

a) główna dominanta architektoniczna – przedstawienia głównej budowli historycznej dominującej w terenie, z krótkim opisem;

b) pozostałe budynki – przedstawienie budynków zarówno historycznych, jak i współczesnych, z krótkim opisem, z wykorzystaniem słownika, np. pawilon, oranżeria i in.;

c) wyposażenie ogrodu – przedstawienie elementów architektonicznych występujących w obiekcie, z krótkim opisem, z wykorzystaniem słownika, np. mostek, balustrada, rzeźba i in.

      II. Roślinność

a) roślinność drzewiasta – przedstawienie krótkiego opisu wszelkich form roślinności drzewiastej (drzewa, krzewy, pnącza) występującej w obiekcie, z podaniem gatunku i z zastosowaniem słownika, np. aleja, klomb i in.

• skład gatunkowy – przedstawienie w % gatunków w starodrzewie (w nomenklaturze łacińsko-polskiej),
• drzewa okazowe – przedstawienie egzemplarzy wyróżniających się ze względu na rzadkość występowania, wyjątkowy pokrój czy też osiągnięte wymiary,

b) roślinność zielna – przedstawienie krótkiego opisu wszelkich form roślinności zielnej występującej w obiekcie, z zastosowaniem słownika, np. łąka kwietna, gazon i in.

     III. Rzeźba terenu

• elementy naturalne – formy naturalnej rzeźby terenu występujące w obiekcie; należy użyć słownika, np. dolina, wyspa i in.,
• elementy sztuczne – sztuczne formy ukształtowania terenu uzyskane przez jego celowe modelowanie; należy użyć słownika z opisem, np. taras, wgłębnik i in.

     IV. Układ wodny

• elementy naturalne – naturalne elementy wodne występujące w obiekcie; należy użyć słownika z opisem, np. rzeka, strumień i in.,

• elementy sztuczne – sztuczne elementy wodne występujące w obiekcie; należy użyć słownika z opisem, np. fontanna, kaskada i in.

    V. Układ dróg – przedstawienie dróg występujących w obiekcie w formie krótkiego opisu z zastosowaniem odpowiedniej terminologii, np. droga dojazdowa, dzika promenada i in.

    VI. Wnętrza ogrodowe – wyodrębnione części ogrodu o określonej funkcji, formalnie lub umownie wyróżniające się w strukturze ogrodu; należy użyć słownika z opisem, np. dziedziniec, salon i in.

    VII. Współczesne elementy destrukcyjne – wszelkie elementy wymienionych powyżej układów zakłócające czytelność historycznej kompozycji ogrodu.

     VIII. Uciążliwości wewnątrz ogrodu i mające źródło poza nim, np. hałas, zapachy i in.

Chronologia

 1. Czas powstania ogrodu – określenie czasu założenia ogrodu na podstawie materiałów archiwalnych i badań terenowych.

2. Fazy przekształceń ogrodu – przedstawienie kolejnych etapów przekształceń obiektu z charakterystyką formy ogrodu występującej w danej fazie z podaniem zmian i nawarstwień stylowych oraz z uwzględnieniem zmian właścicieli, autorów projektów przekształceń, ogrodników, powierzchni i kompozycji. Obejmuje tylko dane ściśle związane z ogrodem.

3. Wydarzenia historyczne – przedstawienie ważnych historycznie wydarzeń i postaci związanych w jakikolwiek sposób z danym założeniem ogrodowym.

Formy ochrony prawnej

 1. Rejestr zabytków – należy podać nr decyzji oraz datę wpisania ogrodu do rejestru zabytków, następnie przytoczyć za decyzją uzasadnienie wpisu, podać powierzchnię terenu chronionego oraz dołączyć załącznik graficzny do decyzji, a w przypadku jego braku przytoczyć za decyzją zakres ochrony.

2. Inne formy ochrony prawnej – należy przedstawić inne formy ochrony prawnej, jakiej podlegać może ogród zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r. (art. 7, pkt. 1–4) oraz Ustawą o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. (art. 6, pkt. 1–10).

Historia konserwacji obiektu – przedstawienie całokształtu prac podjętych przy ogrodzie, zwłaszcza tych zmierzających do ochrony i zachowania substancji zabytkowej.

Dokumentacja – przedstawienie spisu opracowań zawierających informacje o stanie ogrodu. Należy wymienić m.in. mapy geodezyjne, studia, dokumentacje projektowe z podaniem autora, roku opracowania i miejsca przechowywania.

Źródła informacji – przedstawienie wszelkich źródeł, na jakich autor opierał się przy opracowaniu Karty, oraz te, o których autorowi wiadomo, a z których nie skorzystał. Jeżeli korzystano z przekazów ustnych, należy to zaznaczyć.

Ikonografia – dotyczy wyłącznie materiałów niezarchiwizowanych w żadnych zbiorach, np. szkice, zdjęcia, widoki itp., których skopiowanie w danej sytuacji jest pożądane. Wskazane jest dołączenie reprodukcji widoku z okresu świetności ogrodu. Dla pozostałej ikonografii zaleca się podanie spisu i miejsca przechowywania.

Fotografie współczesne – przedstawienie charakterystycznych fragmentów ogrodu, zwłaszcza elementów głównych i powiązanych z ośrodkiem centralnym kompozycji. Zalecane jest zamieszczenie ok. 10 szt. fotografii z podaniem autora i daty wykonania.

Plan ogrodu – plan należy sporządzić na aktualnej mapie sytuacyjno-wysokościowej, w skali: 1:1000 lub 1:500 (przy małych powierzchniach) i 1:2000 (przy dużych powierzchniach) albo szkic sytuacyjny, gdy brak jest mapy sytuacyjno-wysokościowej (syt.-wys.).

Plan powinien być wykonany w postaci uproszczonej, z uwydatnieniem struktury przestrzennej, osi kompozycyjnych i widokowych oraz ważniejszych elementów przestrzennych i okazałych drzew.

Plan powinien zawierać datę wykonania, orientację i skalę liniową, legendę, a także zaznaczone miejsca i kierunek, z których wykonane zostały fotografie.

Plan powinien być podpisany przez autora.

Do planu należy dołączyć, jeżeli dotyczą danego obiektu, mapy: katastralne, kwatermistrzowskie albo Messtischblatt (niemieckie mapy topograficzne w skali 1:25 000).

Zawartość Karty jest niezwykle istotna dla znajomości naszego dziedzictwa, gdyż może ocalić pamięć o zabytkowych ogrodach, nawet tych, których już dziś nie ma.

Z czego wynika potrzeba spisywania historycznych ogrodów i czemu to służy?

Ewidencja nie jest sama w sobie celem, jest raczej środkiem i narzędziem do użytku naukowego oraz praktycznego. Bez niej nie byłoby możliwe opracowanie w sposób naukowy i wyczerpujący żadnej syntezy sztuki ogrodowej.

Zawartość Karty może stanowić materiał wyjściowy do sporządzenia wszelkich opracowań naukowych z dziedziny sztuki ogrodowej, a także publikacji popularno-naukowych o charakterze edukacyjnym.

Ewidencjonować należy wszystkie historyczne założenia ogrodowe, dla których istnieją jakiekolwiek materiały ikonograficzne i bibliograficzne, a w przypadku obiektów już nieistniejących – także relikty i ślady w terenie oraz wspomnienia osób pamiętających okres świetności tych obiektów. Dawne dzieła, obecnie zachowane szczątkowo, nierzadko posiadają znaczne walory merytoryczne. Są ważne dla danej miejscowości, często wiążą się z historycznymi wydarzeniami lub też ze znanymi lokalnie postaciami historycznymi.  Jeżeli ogród został całkowicie zniszczony, to właśnie dzięki opisom i ilustracjom zostaje on uratowany przynajmniej z punktu widzenia naukowego. W przypadku gdy go pominiemy, obraz naszego dziedzictwa w zakresie parków i ogrodów będzie niepełny, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę wielkie zniszczenia wojenne i powojenną degradację.

Ewidencja ogrodów daje pełny obraz zasobu parków i ogrodów na terenie całego kraju i dzięki temu ułatwia służbom konserwatorskim opiekę nad nimi; jest podstawą ich ochrony. Aby konserwator mógł spełniać swe obowiązki, musi przede wszystkim wiedzieć, nad czym ma czuwać, powinien mieć pełny i aktualny zasób zabytków ogrodowych na swoim terenie.

Nie można również pominąć znaczenia wychowawczego, jakie spełniają zebrane i opracowane materiały. Historyczne parki i ogrody stanowią istotny element polskiego krajobrazu kulturowego. Dzięki upowszechnianiu i popularyzowaniu tego znacznego zasobu społeczeństwo poznaje dorobek kultury narodowej, poznaje tożsamość miejsca, w którym zamieszkuje, identyfikuje się z jego historią, ma poczucie dumy.

Zasób zabytków, w tym także parki i ogrody, to potencjalny produkt turystyczny, który zwiększa atrakcyjność miejsca, przyciąga turystów, co może także zapewnić jego mieszkańcom pracę.

Autor: Iwona Wildner-Nurek, Narodowy Instytut Dziedzictwa