Narzędzia diagnozy środowiska lokalnego w zarządzaniu dziedzictwem

Przygotowanie do opracowania dokumentu strategicznego (np. programu rozwoju turystyki) czy też rozwiązania określonego problemu w obszarze zarządzania dziedzictwem (np. zagospodarowanie przestrzeni publicznej o wysokich walorach) polega na przeprowadzeniu diagnozy sytuacji, zwanej diagnozą środowiska lokalnego. Sposób prowadzenia diagnozy powinien być dostosowany do przedmiotu badania, zakresu, możliwości czasowych i finansowych. Tekst wyjaśnia wady i zalety stosowanych w diagnozie narzędzi oraz doradza, jak je stosować.

Czym jest diagnoza?

Diagnoza środowiska lokalnego służy zbadaniu sytuacji w określonym obszarze i poznaniu różnych opinii na jej temat. Pozwala lepiej zrozumieć problem, jego przyczyny, stosunek do niego różnych osób czy środowisk, potencjał do jego rozwiązania i inne pomysły na wprowadzenie korzystnych zmian.

W przypadku zarządzania dziedzictwem dużo zależy od zakresu i przedmiotu diagnozy i celu jej prowadzenia. Inny będzie program diagnozy, jeśli będzie ona dotyczyła opracowania dokumentów strategicznych (strategii zarządzania dziedzictwem, program rozwoju turystyki), a inny w przypadku rozwiązania konkretnego problemu czy zmiany określonej sytuacji (np. zagospodarowanie przestrzeni publicznej o wysokich walorach kulturowych czy historycznych, wykorzystanie obiektu zabytkowego i nadania mu nowej funkcji). Od charakteru działań będą zależały narzędzia, jakie zostaną zastosowane do analizy.

Narzędzia diagnozy

Zasadniczo można skorzystać z czterech podstawowych narzędzi diagnozy:

• analizy dokumentów,
• badania ankietowego,
• wywiadu indywidualnego lub grupowego,
• obserwacji.

Można zastosować wybrane jedno narzędzie diagnozy, często używa się jednak kombinacji dwóch czy trzech narzędzi, żeby bardziej kompleksowo zbadać sytuację, równocześnie wykorzystać możliwości poszczególnych narzędzi i zniwelować ich potencjalne bariery czy deficyty w zakresie pozyskiwanych danych ilościowych i jakościowych. Przy planowaniu diagnozy warto wziąć pod uwagę wszystkie narzędzia, bo ich zastosowanie zwykle pozwala na uzyskanie pełniejszego obrazu sytuacji. Należy zrezygnować z danego narzędzia tylko, gdy rzeczywiście nie jest ono możliwe do zastosowania.

Analiza dokumentów

Analiza dokumentów (ang. desk research) stanowi z reguły wstęp do zastosowania innych narzędzi, pozwala zrozumieć ogólną sytuację i poznać fakty dotyczące przedmiotu diagnozy. Polega na zebraniu i analizie danych zebranych w dokumentach różnego typu. Analizie poddaje się źródła wtórne, gromadzi się informacje dostępne w różnych opracowaniach i raportach. Najczęściej wykorzystywane raporty pochodzą z baz: GUS (http://stat.gov.pl) czy CBOS (http://www.cbos.pl/PL/home/home.php). Zaletą takiego badania jest niski koszt, szybki i łatwy dostęp do danych oraz możliwość porównań z innymi obszarami, a wadą – aktualność danych oraz stopień adekwatności do badanego problemu.

Analiza powinna obejmować też dokumenty o innym charakterze, np. raporty z wcześniejszych badań dotyczących przedmiotu diagnozy lub dziedzin pokrewnych, różnego rodzaju opracowania, strategie, plany i programy, raporty, mapy czy plany przestrzenne. W przypadku diagnozy z zakresu zarządzania dziedzictwem lub wybranych jego aspektów należy wziąć pod uwagę Gminną Ewidencję Zabytków, Gminny Program Opieki nad Zabytkami, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy, Studium ochrony wartości kulturowych, rejestr zabytków wojewódzkiego konserwatora zabytków. Analiza dokumentów zawsze powinna być pierwszym etapem diagnozy środowiska lokalnego, ponieważ pozwoli lepiej zaprojektować plan i kolejne narzędzia badania.

Ankieta

Ankieta jest najczęściej stosowanym narzędziem diagnozy. Pozwala na zebranie informacji od dużej liczby respondentów w stosunkowo krótkim czasie. Ankieta może mieć formę drukowanego kwestionariusza (rozdawanego, rozsyłanego, udostępnianego w określonym miejscu), może być wypełniana przez wynajętych ankieterów lub udostępniana w formie elektronicznej online. Coraz więcej portali oferuje możliwość tworzenia ankiet (np. Google Forms czy portal www.wspoldecydujemy.pl, stworzony przez Fundację Miejsc i Ludzi Aktywnych, dostępny nieodpłatnie do badań w celach niekomercyjnych).

Ankieta to dobre narzędzie, kiedy gromadzimy dane ilościowe (np. sprawa dotyczy dużej liczby mieszkańców, sprawdzamy opinie czy tendencje), badany problem nie jest skomplikowany i nie wymaga głębokiej analizy (proste pytania z jednoznacznymi odpowiedziami), nie można lub utrudnione jest dotarcie do pożądanej grupy respondentów. Ankieta jest popularnym narzędziem diagnozy, niepozbawionym jednak ograniczeń. Nie sprawdza się w sytuacji, gdy mamy do czynienia ze skomplikowanym, wieloaspektowym problemem. Warto też zdawać sobie sprawę, że skonstruowanie dobrej ankiety (poprawnej metodologicznie i zawierającej zestaw zrozumiałych, jednoznacznych pytań niewymagających dodatkowych wyjaśnień) nie jest wcale łatwe. Ankieta pozwala poznać opinie, ale na jej podstawie trudno zrozumieć, z czego one wynikają. Rezultaty badania ankietowego często wydają się powielać schematy myślenia i osądzania – proponowane odpowiedzi są z reguły dość stereotypowe. Ankieta w niewielkim stopniu pozwala na dobre poznanie prawdziwych problemów, konfliktów i pomysłów.

Wywiad

Wywiad stanowi bardzo dobre źródło informacji, pozwala dogłębnie zrozumieć istotę problemu/ów, potrzeby, motywacje, relacje i konflikty, a także zebrać ciekawe pomysły i propozycje rozwiązań. Wywiad jest dobrą metodą, kiedy potrafimy precyzyjnie wskazać grupy docelowe i jesteśmy w stanie do nich dotrzeć. Przeprowadzenie wywiadu powinno być poprzedzone rzetelnym przygotowaniem scenariusza – listy pytań uporządkowanych w określonej logicznie kolejności.

Zaletą wywiadu jest możliwość odstępstw od scenariusza, co pozwala na poszerzenie zakresu badania i zdobycie dodatkowych informacji, przydatnych w sprawie, które nie były brane pod uwagę na etapie projektowania scenariusza. Ponadto podczas prowadzenia wywiadu istnieje możliwość doprecyzowania pytań i udzielenia niezbędnych wyjaśnień. Wywiad może być prowadzony indywidualnie (indywidualny wywiad pogłębiony) na spotkaniu lub telefonicznie oraz w formie zogniskowanego wywiadu grupowego.

Rodzaje ankiet i wywiadów można znaleźć w: Dziedzictwo obok Mnie – poradnik zarządzania dziedzictwem w gminach (s. 183).

Obserwacja

Obserwacja jest metodą polegającą na zaplanowanej, najlepiej regularnej obserwacji zjawisk, zachowań, zdarzeń związanych bezpośrednio lub pośrednio z przedmiotem badań lub mających nań wpływ. Jest to często niedoceniana i pomijana metoda gromadzenia wiedzy o określonym zjawisku. Warto ją stosować podczas diagnozy, ponieważ pozwala na obiektywne przyjrzenie się sytuacji, nieobarczone żadną formą oceny czy subiektywnego odczucia (np. przygotowujemy się do projektowania przestrzeni publicznej, warto się dowiedzieć, jak funkcjonuje obecnie, jak ludzie spędzają w niej czas, jak wykorzystują infrastrukturę, jakie grupy/środowiska w nim przebywają, o jakiej porze itd.).

Ważne, żeby prowadzić systematyczne obserwacje, ponieważ wtedy można odróżnić występujące tendencje od jednorazowych wydarzeń. Zebrane informacje są miarodajne i mają wartość badawczą. Obserwację należy wkomponować w program badawczy i jednoznacznie określić, jakich informacji może dostarczyć. Podczas obserwacji warto robić notatki – łatwiej można wychwycić powtarzalność zjawisk i ich częstotliwość.

W prowadzeniu diagnozy można też stosować dodatkowe, mniej konwencjonalne metody zbierania danych czy badania opinii. Można np. wykorzystać „kawiarenkę obywatelską”, która jest skutecznym narzędziem badania opinii i poglądów przedstawicieli różnych środowisk na określoną kwestię. Polega ona na organizacji nieformalnego, moderowanego spotkania, gdzie ośmiu, dziesięciu uczestników dyskutuje między sobą na zadany temat. Moderator sam nie zadaje pytań – nie ma ona charakteru grupowego wywiadu – uczestnicy kierowani ciekawością sami zadają sobie pytania. Rolą moderatora jest dbanie o kulturę dyskusji, trzymanie się tematu i zwięzłość wypowiedzi. Do udziału w kawiarence zaprasza się osoby zainteresowane tematem, dysponujące wiedzą, podejrzewane, że mogą mieć coś do powiedzenia w danej sprawie, cieszące się autorytetem społecznym i których opinia jest ważna z punktu widzenia planowanych decyzji czy wyboru kierunku działań. Dyskusja ma charakter publiczny, nieformalny – często organizowana jest w wynajętym na ten cel lokalu – kawiarni czy restauracji i mogą jej się przysłuchiwać inne osoby przy pozostałych stolikach. Celem dyskusji nie jest przekonanie do swoich racji czy zdobycie sojuszników dla swoich pomysłów czy planów, ale poznanie szerokiego spektrum poglądów, zrozumienie, z czego one wynikają. To skonfrontowanie wyobrażeń o poglądach mieszkańców z ich realnymi zapatrywaniami.

Źródła:

Arczewska M., Diagnoza środowiska lokalnego jako źródło wiedzy o społeczności i narzędzie zmiany, Stołeczne Centrum Współpracy Obywatelskiej, Warszawa 2013, http://www.mazowia.org.pl/files/diagnoza_lokalna_magdalena_arczewska_1s6z.pdf. ( dostęp: 18.09.2017 )

Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Diagnoza społeczna 2015, Czapiński J., Panek T. (red.), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2015.

Dziedzictwo obok Mnie – poradnik zarządzania dziedzictwem w gminach, Chabiera A., Kozioł A., Skaldawski B. (red.), Warszawa 2016.

Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001.

Autor: Barbara Kazior