Czym jest i skąd się wzięło niematerialne dziedzictwo kulturowe?

Do momentu powstania Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku pojęcie dziedzictwa niematerialnego rzadko pojawiało się w dyskursie publicznym, w przeciwieństwie do słowa tradycja, które niosło ze sobą szereg powszechnie rozumianych i akceptowanych znaczeń. Jednakże twórcy konwencji z 2003 roku, obawiając się zbytniego nakierowania na przeszłość w przypadku przywołania pojęcia tradycji, jak również tego, że może ono sugerować statyczny charakter zmiennej przecież kultury, zdecydowali się wprowadzić nowe pojęcie, którym było właśnie niematerialne dziedzictwo kulturowe.

Czym więc jest niematerialne dziedzictwo kulturowe? Konwencja podaje jego definicję w artykule 2: dziedzictwo niematerialne to „praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedza i umiejętności (…), które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego”.

Oryginalność tej definicji leży w nadaniu wspólnotom kluczowej roli przy uznawaniu, czym dla nich jest ich własne niematerialne dziedzictwo. W przypadku dziedzictwa materialnego przyzwyczajeni jesteśmy zwracać się do ekspertów, którzy podejmą za nas decyzję i określą, co jest, a co nie jest takim dziedzictwem. Jednakże jeśli chodzi o niematerialne dziedzictwo kulturowe trzeba pamiętać, że to wspólnoty, czyli depozytariusze decydują o tym, czy dany element stanowi takie dziedzictwo. Żaden zewnętrzny ekspert, polityczni decydenci ani międzynarodowe jury nie mogą wypowiedzieć się za daną społeczność. Decyzja należy do osób praktykujących i kultywujących określone dziedzictwo, realizujących je i uznających za własne. Ta podstawowa zasada stanowi sedno konwencji i niesie ze sobą ogromne konsekwencje w zakresie jej realizacji.

Definicja mówi dalej: niematerialne dziedzictwo kulturowe jest „przekazywane z pokolenia na pokolenie, stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości”. Niematerialne dziedzictwo kulturowe nie musi więc być piękne, oryginalne czy wyjątkowe. Twórcy Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego odrzucili hierarchię pomiędzy różnymi wyrazami dziedzictwa. Każdy aspekt niematerialnego dziedzictwa jest cenny dla tych, którzy go praktykują i stanowi istotę przynależności do ich wspólnoty. Dlatego właśnie konwencja promuje autentyczne poszanowanie dla różnorodności kulturowej i pozwala na docenienie ludzkiej kreatywności przejawiającej się w tradycjach różnych wspólnot.

Powyższa definicja wskazuje, że niematerialne dziedzictwo kulturowe jest zawsze tradycyjne, przekazywane z pokolenia na pokolenie, a jednocześnie żywe, stale kultywowane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, światem przyrody i ich historią.

Domeny konwencji

Dziedziny, które określa się mianem dziedzictwa niematerialnego, to:

1. tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;
2. b) sztuki widowiskowe;
3. c) zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne;
4. d) wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata;
5. e) umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.

Należy pamiętać, że dziedziny te często na siebie zachodzą i dane zjawisko może reprezentować wszystkie pięć domen jednocześnie.

Konwencja jest porozumieniem pomiędzy Państwami-Stronami i nie może zobowiązywać wspólnot do odgrywania konkretnych, wyznaczonych ról. Celem konwencja nie jest zmuszanie wspólnot do definiowania, praktykowania i przekazywania ich niematerialnego dziedzictwa kulturowego na nowe (lub też stare) sposoby, jeśli te byłyby dla nich niedopuszczalne, czy też do ochrony jakichkolwiek aspektów ich dziedzictwa niematerialnego, których nie chcą one dalej praktykować i przekazywać. Głównym założeniem konwencji jest zapewnienie zgody i uczestnictwa społeczności w każdym aspekcie ochrony jej niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Ponieważ dziedzictwo niematerialne ma niezaprzeczalny wpływ na życie kultywujących je grup, wszelkie działania dotyczące tego dziedzictwa inicjowane odgórnie muszą być realizowane za uprzednią zgodą i przy współpracy depozytariuszy tego dziedzictwa. Być może brzmi to utopijnie, ale cel ten jest możliwy do zrealizowania. Działania takie mogą ponadto ożywić zainteresowanie grupy chronionym dziedzictwem, skonsolidować i wzmocnić grono osób kultywujących dany element dziedzictwa, realizując w ten sposób zadanie jego ochrony w zgodzie z duchem konwencji.

W 2011 roku zarządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizację zadań wynikających z ratyfikacji konwencji UNESCO z 2003 roku powierzono Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa. W 2013 roku jako jedno z narzędzi ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego została uruchomiona Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Jest to spis przejawów żywego dziedzictwa niematerialnego z terenu Polski i obecnie znajdują się na niej 32 zjawiska. Lista ma charakter wyłącznie informacyjny i stanowi diagnozę zasobu elementów dziedzictwa niematerialnego na terenie naszego kraju. Na podstawie wpisów na listę formułowane są wnioski o wpis na listy konwencji UNESCO z 2003 roku.

Krajową listę prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Wnioski o wpis na rzecz Ministra opiniuje Rada ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego działająca w MKiDN. Zgłoszenie elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego na Krajową listę musi odbywać się przy jak najszerszym zaangażowaniu jego depozytariuszy oraz za ich świadomą i dobrowolną zgodą.

Katarzyna Sadowska-Mazur