Krajobraz kulturowy. Opracowania planistyczne sporządzane przez jednostki samorządu terytorialnego jako narzędzia jego ochrony

Krajobraz, w którym ogół cech naturalnych (przyrodniczych) został zdominowany przez dzieła rąk ludzkich, to krajobraz kulturowy. W naszym otoczeniu mamy do czynienia z krajobrazem tego typu. Wartościami krajobrazu kulturowego są jego cechy fizjonomiczne (wygląd, obraz obszaru) będące wynikiem wykorzystania warunków naturalnych do stworzenia wartości kulturowych oraz niematerialna wiedza o społeczeństwie, które ten krajobraz stworzyło.

Co to jest krajobraz kulturowy?

Definicja krajobrazu kulturowego jest zawarta w art. 3 pkt. 14 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Krajobraz kulturowy to postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka.

Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego służy utrzymaniu tożsamości społeczeństw lokalnych (małe ojczyzny), regionów i państwa. Wobec tego konieczne jest utrzymanie i eksponowanie jego wartości, podejmując działania odnoszące się zarówno do ochrony dziedzictwa kulturowego, jak i środowiska przyrodniczego. Przedmiotem ochrony powinno być: ukształtowanie terenu, jego pokrycie (przyrodnicze i kulturowe) oraz tradycje zagospodarowania.

Jakie są zagrożenia dla zachowania krajobrazu kulturowego?

Zagrożeniami dla wartości krajobrazu kulturowego są wszelkie przekształcenia, zmieniające jego wygląd przez likwidowanie lub zniekształcenie cech stanowiących o jego wartościach.

Jak chronić krajobraz kulturowy w opracowaniach planistycznych sporządzanych przez jednostki samorządu terytorialnego?

Zgodnie z art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami istnieją dwie formy ochrony zabytków, które mogą zastosować samorządy gminne: utworzenie parku kulturowego lub ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W art. 4 tej ustawy określono zasady ochrony zabytków polegającej na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu m.in.:

• zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków przez odpowiednie zagospodarowanie i utrzymanie,
• zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków,
• uwzględnianie działań ochronnych w planowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Dla właściwego opracowania problematyki ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego w opracowaniach planistycznych niezbędne jest opracowanie studium ochrony wartości krajobrazu i dziedzictwa kulturowego.

Jak określać zasady ochrony krajobrazu kulturowego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy?

Jednym z materiałów wyjściowych do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy powinno być studium ochrony wartości krajobrazu i dziedzictwa kulturowego. Studium to powinno:

• określać zasób i istniejące formy ochrony zabytków,
• zawierać analizy historycznych uwarunkowań kształtowania krajobrazu kulturowego i zasobu dziedzictwa kulturowego gminy oraz stanu ich zachowania,
• formułować wnioski do ochrony krajobrazu kulturowego i zabytków, określać obiekty i obszary zakwalifikowane do objęcia ustawowymi formami ochrony zabytków bądź do ustanowienia w opracowaniach planistycznych stref ochrony konserwatorskiej,
• określać kierunki działań mających na celu ochronę oraz zapobieganie degradacji zabytków i krajobrazu kulturowego.

Podstawowym narzędziem planistycznym ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy powinny być wyznaczone w nim strefy ochrony konserwatorskiej, ustalenia dotyczące zasad ich zagospodarowania i realizacji zakresu ochrony.

Poniższa tabela prezentuje informacje o dopuszczalnych działaniach związanych z zagospodarowaniem obszarów w granicach stref ochrony konserwatorskiej o różnych walorach i zasadach potencjalnych przekształceń oraz o dostępności inwestycyjnej.

Ochrona krajobrazu kulturowego w zapisach studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy w zależności od zasobu tego krajobrazu powinna bazować m.in. na następujących zasadach:

• utrzymania historycznej kompozycji krajobrazu z ograniczeniem zakresu dopuszczalnych przekształceń oraz dostosowaniem elementów nowych do istniejącej kompozycji historycznej,
• zachowania istniejących i odtwarzanie charakteru zniekształconych wnętrz krajobrazowych i urbanistycznych, zachowania osi kompozycyjnych i powiązań widokowych pomiędzy częściami składowymi krajobrazu, zachowania historycznej kompozycji układów zieleni,
• utrzymania lub uczytelnienia historycznego układu komunikacyjnego z zachowaniem jego przebiegu, przekrojów, nawierzchni ulic, pierwotnych linii rozgraniczających, sposobu obudowy i obsadzeń,
• utrzymania lub uczytelnienia historycznego układu hydrologicznego z zachowaniem przebiegu cieków wodnych, przekrojów, sposobu obudowy i obsadzeń,
• utrzymania i odtworzenie historycznych podziałów parcelacyjnych lub co najmniej ich uczytelnienia w terenie,
• nawiązania w nowej zabudowie do zasad historycznej kompozycji wnętrz urbanistycznych i krajobrazowych,
• zachowania zasadniczych elementów kształtujących sylwetę zespołu ze szczególną ochroną istniejących, historycznych dominant wysokościowych.

Jak określać zasady ochrony krajobrazu kulturowego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego?

W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustalenia dotyczące ochrony krajobrazu kulturowego powinny określać stan docelowy oraz warunki zagospodarowania, których realizacja prowadzi do osiągnięcia tego stanu. W tym planie tereny objęte ochroną (uwzględniającą m.in. wnioski i zalecenia konserwatorskie oraz zapisy studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy) powinny uzyskać indywidualne ustalenia uwzględniające cechy krajobrazu – rzeźbę terenu, jego pokrycie, wpływ użytkowania obszaru oraz oddziaływanie na niego terenów sąsiedzkich (widokowe, użytkowe, powiązania komponowane, przypadkowe itp.).

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego w ustaleniach ochronnych powinien precyzować warunki i zasady kształtowania zabudowy oraz urządzania terenów i zawierać m.in.:

• ustalenia dotyczące obszarów wskazujące: obiekty i obszary objęte ustawowymi formami ochrony, obiekty i obszary zabytkowe do zachowania i ochrony ustaleniami planu, obiekty i obszary zabytkowe, dla których konieczne jest ustalenie niezbędnych działań interwencyjnych oraz dopuszczalnych, tymczasowych sposobów i terminów zagospodarowania, urządzania i użytkowania,
• ustalenia odnoszące się do działań związanych z konserwacją, restauracją, utrzymaniem zabudowy istniejącej, jej przekształcaniem i uzupełnianiem nową zabudową na obszarach podlegających ochronie i dotyczące: usytuowania obiektu w obrębie działki, a także w stosunku do przestrzeni publicznej i terenów ogólnodostępnych, miary wysokości i szerokości obiektów, formy obiektów, formy i pokrycia dachów, kompozycji fasad, instalacji urządzeń infrastruktury technicznej, kolorystyki, podziału parcelacyjnego,
• ustalenia dotyczące zagospodarowania terenów: określenie zasad zachowania i utrzymania kompozycji urbanistycznej, obowiązujących linii rozgraniczających i linii zabudowy, kształtowania wnętrz urbanistycznych (ogrodzeń, przedogródków, nawierzchni chodników, ulic i placów, zieleni itp.), ochrony i kształtowania elementów kompozycji obszaru (osie, zamknięcia, otwarcia, dominanty, zieleń wysoka/niska), określenie obiektów i elementów dysharmonijnych i zasad ich przekształceń, określenie ograniczeń w ruchu pieszym i kołowym oraz lokalizacji ścieżek rowerowych i parkingów.

Źródła prawne:

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. Nr 80, poz. 717, z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.

Dowiedz się więcej:

Bogdanowski J. Projekt standardowego opracowania problematyki ochrony wartości kulturowego krajobrazu i środowiska w studium do planu i w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, w: Krajobrazy, nr 12 (24), Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 1996.

Samorządy w ochronie zespołów staromiejskich. Doświadczenia, problemy, perspektywy, red. B. Szmygin, Politechnika Lubelska, ICOMOS, UM Zamość, Lublin 2004.

Autor: Jolanta Welc-Jędrzejewska